İçtihad, zanni midir?

Değerli kardeşimiz,

İçtihat, zannidir.

اِنْ نَظُنُّ اِلاَّ ظَنًّا وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِن۪ينَ "Biz ancak bir zan içindeyiz. Yakinen bilenlerden değiliz." (Cevziye, İ'lamu'l-Muvakkiin,.. I, 35. İktibas edilen ayet, Casiye, 32. ayettir.)

İmam-ı Malik, bir mesele hakkında içtihat ettiğinde üstteki ayetin ibarelerini kullanırdı. (Cevziye, age., I, 35.) Bundaki incelik şudur: Bir müçtehid, ayet veya hadisten hareketle bir sonuca vardığında aslında isabet etmemiş de olabilir. Böyle olunca, kendisinin vardığı sonuç herkesi bağlayıcı bir hüküm taşımaz.

Müctehid, bütün gayretini kullanıp doğruya ulaşmaya çalışır. Vardığı nihai sonuca göre amel etmek ve sorulduğunda ona göre cevap vermek durumundadır. Fakat kendi ulaştığı sonucu gerçeğin ta kendisi olarak görmek uygun değildir. Zira gerçek, daha farklı olabilir.

Hz. Peygamber (asm), din ile içtihadı net bir şekilde birbirinden ayırmıştır. Mesela, komutanı Büreyde'ye düşmanı kuşattıklarında nasıl hükmedeceğini sorar. Büreyde, "Onları Allah'ın hükmüne çağırırım." deyince, şu hatırlatmayı yapar:

"Böyle deme. Onlar hakkında Allah'ın hükmüne isabet edip etmediğini bilemezsin. Lakin onları senin ve arkadaşlarının hükmüne davet et." (Cevziye, age., I, 31)

Hz. Ömer bir gün minberde şöyle der:

"Ey insanlar! Rey (görüş, içtihad) ancak Peygamberden isabetli olur. Çünkü Allah O'na gerçeği göstermiştir. Bizden sadır olan rey ise, bir zan ve tekellüftür." (Cevziye, age., I, 43)

Hz. Ömer'in kâtibi, onun bildirdiği bir hükmü yazarken "Bu, emiru'l-mü'minin Ömer’e Allah'ın gösterdiği reydir." şeklinde bitirince, Hz. Ömer müdahale edip şöyle der: "Böyle yazma! Lakin ‘Bu emiru'l-mü'minin Ömer’in reyidir.’ yaz." (Cevziye, age., I, 31-32)

İmam-ı Azam, yaptığı içtihatlar hakkında şöyle demektedir:

"Bu, ulaştığımız en güzel neticedir. Daha güzelini bulan ona tabi olsun." (Ebu Zehra, Muhammed Tarîhu'l-Mezahibi'l-İslâmiyye, Daru'l-Fikri'l- Arabî, II, 79)

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet