Gazali ile İbn Rüşd arasındaki nedensellik tartışmasının mahiyeti nedir?

- Gazali’nin zorunlu nedenselliğe getirdiği eleştiri nedir?
- İbn Rüşd’ün Gazali’nin zorunlu nedensellik ile ilgili fikirlerine olan eleştirileri nelerdir?

Değerli kardeşimiz,

Bu tartışma Gazali’nin Tehafütü'l-Felasife adlı eserine İbn-i Rüşd’ün yazdığı Tehafütü Tahafüt eseri ile ortaya konmuştur.

Tartışmanın özünü hikmet ve illet nedenselliği belirler.

Aristo’ya göre bir şeyin var olabilmesi için maddi neden, formal neden, etken (fail) neden, ereksel (gaye, amaç, hikmet) neden gereklidir.

Gazali ise ilahi iradenin bir şeyi var etmesi için maddi, formal ve de ereksel nedene ihtiyaç duymadığını belirtir. Ona göre var oluşun nedeni, yalnızca ilahi iradenin bunu zati bir eylem olarak istemesidir. Buna illet nedeni denir.

Örneğin, şeriatta yasak kılınan hususlar bu hususların zararlı olma hikmetinden değil de ilahi iradenin bunları istememesi ile gerekçelendirilir.

Eşyanın kendisi ilahi yaratımın eseri olduğundan kötü bir şey yoktur. İçki ve domuz eti gibi şeyler haddi zatında temizdirler ve faydalı yönleri de bulunur. Ancak ilahi irade bunları insan için yasakladığından dolayı, insana yönelik olarak mahiyetleri zararlı hâle dönüşmüştür.

Yine emredilen şeyler de bu şeylerin faydalı oluşu hikmetinden değil de ilahi takdirin bunları insan için istemesinden kaynaklı bir iyilik durumuna sahiptirler.

İbn-i Rüşd ise tam anlamıyla Aristotelesçi olduğundan, şeriatın bu hususlardaki yasaklarının bu şeylerin mahiyetlerinin zararlı olması hikmetinden kaynaklandığını savunmaktadır.

Tartışma bu haliyle fıkıh mezheplerini ilgilendiren bir konumdadır.

İbni Rüşd ise Kur'an’da pek çok ayette hikmetlerin vurgulandığını belirterek ve insana gücünün yetmeyeceğinin yüklenmemesi (bk. Bakara 2/286) çağrısını esas alarak eleştirisini ortaya koyar.

O hâlde illetler kadar hikmetler de önemli bir konumdadır denilebilir.

Sonuç itibariyle, Eşari ve Matüridi ayrımını da temellendiren bir tartışma konusudur.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet