Sad Suresi 75. ayette bahsedilen büyükler / üstünler kimlerdir?

- ​Uzun zamandır bu soru aklımı kurcalıyor.
 ''Allah, “Ey İblis! Ellerimle yarattığıma saygı ile eğilmekten seni ne alıkoydu? Büyüklük mü tasladın, yoksa üstünlerden mi oldun?” dedi.''
- Bu ayeti kerimede Allah üstünlerden bahsediyor. Allah-u Teala Meleklerine Hazreti Adem'e secde edin diye emrettiği halde. Hazreti Adem'e secde etmeyecek kadar (melekten daha üstün) hangi varlık vardır?
- Çünkü Allah bizzat kendisi büyüklerden mi oldun diye sorarak büyüklerin varlığını kendisi söylemektedir. Burada bahsedilen büyükler/üstünler kimlerdir?

Değerli kardeşimiz,

Bu konuda müfessirlerin benzer yaklaşımları olmakla beraber, farklı yorumları da vardır. Önemli olanlarından bazıları şöyledir:

a) “Senin Âdem’e secde etmemenin sebebi nedir? Ona karşı büyüklük taslamaktan dolayı mı; yoksa sen kadimden beri Rabbin karşısında mı büyük ve âli davranırdın?” (Taberi, ilgili ayetin tefsiri)

Bu yoruma göre, Allah iblise iki soru sormuştur:

Birincisi: Âdem’e secde etmemesinin nedeni, kendini ondan daha büyük gördüğü içi mi?

İkincisi: Âdem’e secde etmemesinin nedeni, doğrudan Allah’a karşı büyüklük taslayarak, onun emirlerine itaat etmemeyi kendisi için bir onur meselesi yaptığı için mi?

İblis ise, birinci soruyu esas alıp cevap vermiştir.

b) İblisin Âdem’e secde etmemesi, şu iki ihtimalden beridir:

Ya sırf Âdem’e karşı büyüklük taslamış yahut da prensip olarak kendini hep büyük görmüştür.

İşte ayette bu iki ihtimal şöyle seslendirilmiştir:

1. “Estekberte?”: Sen Âdem’den daha aşağı bir mertebede olduğunu bildiğin halde, ondan daha üstün olduğunu istediğin için mi secde etmedin? Bu tavrın seni müstekbir yapan bir zulümdür.

2. “Em Künte minel’âlin”: Yoksa sende eskiden beri var olan bir büyüklük hasletinden dolayı mı secde etmedin? Demek ki, ben -haşa- sendeki bu büyüklük cevherini bilmediğim için, Âdem’e secde etmeni emretmekle haksız bir iş yaptım ve senin hakkını yedim, öyle mi? (krş. el-Bikai, ilgili yer)

c) “Estekberte?”: Sen şu anda mı büyüklük taslamaya başladın?

”Em Künte minel’âlin”: Yoksa sen daima mütekebbir, âli olanlardan mı oldun ki secde etmedin?” (Razi, İbn Cüzey, ilgili yer)

d) “Estekberte?: Sen secde etmemekle, hakkın olmadığı halde büyüklük mü tasladın?

”Em Künte minel’âlin?”: Yoksa eskiden beri büyüklük ve üstünlük hakkına sahip olduğun için mi secde etmedin? (Beydavi, ilgili yer)

e) Secde etmekten seni alıkoyan nedir?

“Estekberte?” Âdem’e secde etmeyi gururuna yediremediğin için mi, yoksa doğrudan Rablerine karşı itaatsizlik eden âli, mütekebbirlerden mi oldun?” (İz b. Abdusselam, Kurtubi, ilgili yer)

f) İblise bu sorunun sorulması, onun bütün bahanelerini çürütmeye yöneliktir. Bunun anlamı şudur:

Estekberte? Sen hakkın olmadığını bildiğin halde mi Âdem’e karşı büyüklük tasladın?

“Em Künte minel’âlin” Yoksa, sen şeref, onur itibariyle Âdem’den üstün olanlardan olduğun için mi ona saygı göstermekten imtina ettin? (İbn Aşur, ilgili yer)

g) Merhum Elmalılı da konuyu şöyle özetlemiştir:

Büyüklük taslamak mı istedin, yoksa yüksek derecelerde bulunanlardan mı oldun? Yani hiç hakkın olmayarak sırf büyüklük mü tasladın, yoksa zannınca gerçekten yüksek, üstün mü bulunuyorsun?

Nitekim İblis cevabında bu ikinci şıkka tutunarak, ben ondan hayırlıyım… (A'raf, 7/12) dedi. (Hak Dini, İlgili ayetin tefsiri)

h) Kanaatimize göre, bu konuda şu iki yorum da kabul edilebilir bir konumdadır:

Birincisi: “Yoksa üstünlerden mi oldun?” ifadesi, Allah’ın sonsuz ilmiyle ileride -Firavunlar gibi- ortaya çıkacağını bildiği kimseleri kastetmiş olabilir. Bu ayette “Alilerden...” mealindeki ifadenin bir benzeri. Firavun için kullanılması, bu yorumu güçlendirmektedir.

İkincisi: Hz. Âdem’den önce cinler vardı. Sonra onlar kibirlenip Allah’a isyan ettiler ve meleklerle savaşıp mağlup düşmüşlerdi. İşte bu ayette cin kabilesinden olan İblise de âdeta eski cinlerin durumu hatırlatılmıştır.

“Amma meşhur olan manaya nazaran, o idrakli mahluk, cinlerden bir nev' imiş; yaptıkları fesaddan dolayı insanlar ile mübadele edilmişlerdir." (bk. İşaratü’l-İ'caz, s. 201)

ifadesinde de insanlardan önce cinlerin varlığına işaret edilmiştir.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet