Hemmam hakkında şüpheye düşülebilir mi?

- Hemmam bin Münebbih'in sahifesi hakkında gelen eleştirilere nasıl bakılmalıdır?
- Hemmam bin Münebbih'in Sahifesine eski dönemin alimleri tarafından bazı eleştiriler gördüm. Bunlar Ahmed b. Hanbel ve hadis ilminde otorite kabul edilen Ali b. el-Medinî.
- Ahmed b. Hanbel Hemmam'ın sahifesindeki bazi rivayetlerin hadis olmadığını ve Ali b. el-Medinî'ninde Hemmam'ın Ebu Hureyrenin 6 öğrencisinin olduğunu ve Hemmam'in bu öğrencilerden olmadığını ima ederek bazı rivayetleri bu öğrencileri rivayetlerine benzemez diğerleri benzemektedir demiş.
- Bu yorumlara, eleştirileri nasıl anlamamız lazım?

Değerli kardeşimiz,

Bütün kaynakların güvenilir bir muhaddis olduğu hususunda birleştikleri Hemmam’ın rivayetleri Ahmed b. Hanbel’in Müsned’iyle Kütüb-i Sitte’de ve diğer hadis kitaplarında yer almıştır.[1]

Bize kadar ulaşan eseri es-Sahifetu’s-Sahiha 138 hadis ihtiva etmekte olup, bunları hocası Ebu Hüreyre’den aktarmaktadır.

Hemmâm b. Münebbih, cerh ve tadil imamlarınca sika kabul edilmesine bağlı olarak Sahîfesi’ne olan itimad da en üst seviyededir. Öyle ki bir hadisin Sahîfe’de olması güvenirliliği için yeterli sebep sayılmıştır. İçerisinde geçen iki hadise yapılan itiraza İbn Hacer, şöyle cevap vermiştir: Bu iki hadisten şüphe edene iltifat etmemek gerekir, çünkü bu iki hadis Hemmam’ın Nüshası’nda bulunmaktadır.”[2]

Sorudaki Ahmed b. Hanbel’in Hemmam hakkındaki değerlendirmesini Ahmed b. Hanbel’in talebelerinden Abdülmelik el-Meymunî (öl. 274 H.) şöyle aktarmaktadır:

“Mamer b. Raşid, Hemmam b. Münebbih’in yaşlılığı döneminde yanına gelmişti. O zaman Abbasi hilafeti vardı. Hemmam, Mamer’e hadisleri okumuş; okumaktan yorulup zayıf düştüğünde de Mamer ona hadisleri kıraat etmiştir. Bunlar 140 civarında hadistir, içerisinde garib (fîhâ ğarâib) rivayetler vardır. Misal olarak Davud aleyhisselam hayvanının eğerlenmesini emrederdi de eğerleme işlemi bitmeden önce Kuran’ı okur idi.”[3]

Meymunî başka bir rivayette de yine Ahmed b. Hanbel’in kendisine şunu söylediğini ifade etmiştir:

“Hemmâm b. Münebbih’ten kardeşi Vehb b. Münebbih rivayette bulunmuştur. Hemmam, gazalara giden biriydi. Kardeşi Vehb için kitaplar satın alırdı. Ebu Hüreyre ile Medine’de beraber olmuş onun ilim meclisine katılmıştır. Ondan hadisler işitmiştir. Abbasiler devrine yetişmiştir. Yaşlılığından dolayı kaşları gözlerine inmişti. İşittiği hadisler 140 hadis olup hepsi tek ve aynı senetlidir. Ancak onlar kitaplarda farklı yerlerde vardır. Aralarında hadis olmayanlar da vardır.”[4] 

"Menhecü’l-İmam Ahmed fî i’lâli’l-ehadîs" adlı kitabında Beşir Ali Ömer, bu ikinci rivayette geçen leyset fî’l-ehâdis -hadîs değillerdir- ifadesinin birincisinde geçen ğarâib kelimesini açıklar mahiyette olduğunu belirtmiş, peşinden yani bu rivayet sadece bu tarikle gelmekte olduğunu belirten bir açıklama yapmıştır. Bu nevi hadisler ferd-i mutlak hadislerdir. Ahmed b. Hanbel’in bu rivayete kitabında yer vermesinden bu durum anlaşılmaktadır.”[5]

Buhari de bu rivayeti Mamer-Hemmam-Ebu Hüreyre senediyle kitabına almıştır.

Buradan söz konusu rivayetin Ebu Hüreyre’nin talebelerinden Hemmam’ın teferrüd ettiği hadislerden olduğu anlaşılmaktadır. Müslim, bu sebeple ilgili hadisi kitabına almamıştır. Ancak Buhari söz konusu rivayetin teferrüdünü giderici mahiyette başka bir rivayet bulduğu için kitabına almıştır. Çünkü ilgili rivayeti aktardıktan sonra bu rivayeti Musa b. Ukbe - Safvan - Ata b. Yesar - Ebu Hüreyre’den rivayet etmişlerdir, diyerek teferrüdü gidermiştir.6]  

Ali b. el-Medini’ye gelince demiştir ki Ebu Hüreyre’nin talebeleri altı tanedir: Said b. el-Müseyyib, Ebu Seleme, Arec, Ebu Salih, Muhammed b. Sirin, Tâvus. Hemmam’ın hadisleri de onların hadislerine benzer. Ancak birkaç tane farklıdır.

Medini ayrıca şunu ifade etmiştir:

“Ben Abdurrahman b. el-Mehdi’nin yanındaydım. Kendisi bana Hemmam’ın kitabını çıkardı. Ben getir de bakayım dedim. O da kalsın da onu senin için imla edeyim, bitirdiğimde bakarsın dedi. Sonra imla etti ve bana verdi. Ancak baktım ki onda maruf bilinen hadisler vardır. Dolayısıyla bir şey yazmadım.”[7]

Bütün bunlardan Hemmam’ın Ebu Hüreyre ile görüştüğü ve ondan Sahife’yi rivayet ettiğini anlamaktayız. Ali b. el-Medînî’nin Ebu Hüreyre’nin talebeleri arasında olmadığına dair ifadesini de devamlı yanında bulunan talebelerinden değildi şeklinde anlamak uygundur.

Ahmed b. Hanbel’in değerlendirmesine gelince, onun da Hemmam’ın teferrüd ettiği hadisler için bu ifadeyi kullandığı anlaşılmaktadır. Zira Sahîfe elimizde olup içinde hadis olmayan herhangi bir rivayet yoktur.

DİPNOTLAR:

[1] Kemal Sandıkçı, “Hemmâm b. Münebbih, TDV İslam Ansiklopedisi, 17/189.
[2] İbn Hacer, Tağlîk’ut-Ta’lîk, II, 163. Geniş bilgi için bk. Sinan Erim, Hemmâm Sahîfesi’ndeki Rivâyetlerin Hz. Peygamber’e Nisbet ve Muhteva Problemi -Hızır Hadisi Özelinde.
[3] İbn Kudâme, el-Müntehab mine’l-ileli li’l-Hallâl, s. 118.
[4] Mizzî, Tehzibu’l-kemal, 30/299.
[5] Beşir Ali Ömer, Menhecü’l-İmam Ahmed fî i’lâli’l-ehadîs, 2/777.
[6] Buhârî, Enbiyâ, 38.
[7] Ali b. e-Medini, Süâlâtü İbn Ebi Şeybe li’bn Ali b. El-Medini, s. 83.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet