Ebu'l-leys es-Semerkandi güvenilir midir?

- Ebu'l-leys es-Semerkandi'nin Tenbihu'l-gafilin Bostanü'l-arifin adlı kitapları güvenilir kaynaklar mıdır?

Değerli kardeşimiz,

Evet, Ehl-i sünnettir, eserlerinden istifade edilebilir. Ancak eserlerinde geçen hadis rivayetleri için, sahih hadis kaynaklarına bakılarak karar verilmesi gerekir.

Ebü’l-Leys es-Semerkandî

Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm es-Semerkandî (ö. 373/983), fakih, müfessir ve sûfîdir. Semerkant’ta doğmuş olması muhtemeldir.

Bazı kaynaklarda yine Ebü’l-Leys es-Semerkandî ismiyle bilinen ve 294 (906) yılında vefat eden bir Mutezilî âlimle zaman zaman karıştırılmıştır.

Hanefî mezhebinin meşhur fakihleri arasında yer alan Nasr b. Muhammed müfessir, fakih ve zâhid diye tanınırken diğeri hâfız lakabıyla bilinir.

Semerkandi, Hanefî fıkhının yanı sıra hadis, kelâm ve tefsir alanında da tahsil gördü. Özellikle vaaz, nasihat ve ilmihal türündeki eserleri sayesinde İslâm dünyasında en çok tanınan âlimlerden biri olmuştur.

Gerek telif ettiği gerekse şöhretinden dolayı kendisine izâfe edilen birçok eser Endülüs’ten Endonezya’ya kadar yayılmış ve asırlar boyunca İslâm dünyasının birçok bölgesinde Müslüman toplumların İslâm anlayışlarını ve dinî hayatlarını derinden etkilemiştir.

Eserleri çeşitli Müslüman toplulukların dillerine çevrilen Ebü’l-Leys şöhretinin yayıldığı bölgelerde büyük bir velî olarak kabul edilmiş, kendisi için türbe ve makamlar inşa edilmiştir.

Ebû Hanîfe ve bazı talebeleri tarafından kaleme alınan kelâm metinlerinin aktarılmasında ve Hanefî mezhebinin hâkim olduğu bölgelerde benimsenmesinde önemli rol oynayan Ebü’l-Leys’in kelâma dair görüşleri genel olarak Mâtürîdî çizgisiyle paraleldir.

Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ’dan bolca yararlandığı ve nüzûl sebepleri, kıraat farklılıkları ve nesih konularına önem verdiği tefsirinde İsrâiliyyât’a geniş yer veren Ebü’l-Leys tasavvufî (işârî) tefsir sahasındaki ilk simalardan biri kabul edilmektedir.

Birçok müellifin Hanefî fakihler hiyerarşisinde “meselede müctehid” kabul ettiği Ebü’l-Leys, Hanefî mezhebinin gelişimine önemli katkılarda bulunmuştur. İlk Hanefî muhtasarlarından birini kaleme alarak Hanefî fıkıh sistematiğini geliştirmiş ve hilâf sahasındaki çalışmaları ile Hanefî hilâf literatürünün temelini teşkil etmiştir.

Ebû Hanîfe ve talebelerinin görüşlerinin aktarılmasında kilit rollerden birini oynayan Ebü’l-Leys’in nâdirü’r-rivâye hakkında en önemli tedvin çalışmalarını gerçekleştiren müellif olduğu söylenebilir.

Mezhep imamlarının ardından gelen fakihlerin görüş ve katkılarını bir araya getirmeyi hedefleyen nevâzil literatürünün Hanefî mezhebi tarihindeki ilk örneği de Ebü’l-Leys’e aittir.

III. (IX.) ve IV. (X.) yüzyılda yaşamış birçok önemli Hanefî fakihinin görüşleri, onun bu eseri sayesinde sonraki nesillere aktarılmıştır.

Tenbîhü’l-ġāfilîn

Başta Hz. Peygamber (asm)’in sözleri olmak üzere Selef âlimlerinden yapılan rivayetlerle işlenen vaaz ve nasihat eseridir.

Kitapta akaid, ibadet, ahlâk, Kur’an’ın ve ramazan ayının fazileti, karı-kocanın karşılıklı hak ve sorumlulukları gibi konular anlatılmıştır.

Tenbîhü’l-ġāfilîn İslâm dünyasında çokça okunmuş, yerli İspanyol Müslümanlarının konuştuğu Aljamia (Aljamiado) lehçesine de çevrilmiştir.

Eser müstakil olarak (Kahire 1311) ve Bustânü’l-ârifîn ile birlikte pek çok defa basılmış, Türkçe’ye de çevrilmiştir.

Bustânü’l-Ârifîn

Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin (ö. 373/983) ibadet, zühd ve ahlâka dair eseridir.

Tarikatların teşekkülünden önceki zühdî tasavvuf döneminde yazılmış olan eser, genellikle fıkhî ve ahlâkî konuları ihtiva etmektedir. Müellif eserin önsözünde halkın ve aydınların bilmesi gereken konuları bir araya getirdiğini, bu bilgileri birçok kitaptan derlediğini, delile muhtaç olan meseleleri Kitap, Sünnet ve ulemânın fikirlerine dayanarak açıkladığını belirtmektedir.

Kâtib Çelebi’nin 150 bölüm olduğunu belirttiği (Keşfü’z-zunûn, I, 243), ancak matbu nüshalarında 159 bölüm olduğu görülen eserin:

İlk on yedi bölümü eğitim ve öğretimle fetva, hadis rivayeti, vaaz, münazara ve kadılık gibi konulara dairdir.

Sonraki dört bölüm tefsirle ilgili konulardan oluşur.

Daha sonra ise şiir ve rüyanın şer‘î hükümleri, giyim, yeme içme ve uyku âdâbı, alışveriş, evlenme, çalışma ve ibadet gibi fıkhî ve ahlâkî konularla günlük hayatın çeşitli meselelerine dair görüşler yer almaktadır.

Müellif her bölümde önce konu ile ilgili fıkhî hükmü belirtmekte, sonra bu hükümlerin Kur’an ve Sünnet’teki delillerini göstererek sahâbe, tâbiîn ve âlimlerin görüşlerine yer vermektedir; fıkhî meselelerin çözümünde ise Hanefî fıkhını esas almaktadır.

Semerkandî’nin Tenbîhü’l-gafilîn adlı eseri gibi Bustânü’l-ârifîn de daha çok vaaz ve nasihat üslûbuyla yazılmış olup tasavvuf ve tarikat muhitinden ziyade medrese ve vaaz çevrelerinde okuna gelmiştir. Müellif, burada naklettiği bazı mevzû hadisler sebebiyle hadisçiler tarafından tenkit edilmiştir. (bk. Zehebî, XVI, 323)

Eser müstakil olarak (Kalküta 1868; İstanbul 1286, 1289, 1296; Bulak 1289) ve Tenbîhü’l-gāfilîn ile birlikte birçok defa basılmıştır. (Kalküta 1869; Kahire 1303, 1306, 1309, 1315, 1319; Bombay 1304; Beyrut 1403/1983; Dımaşk 1405/1985)

Her iki eser bir arada Abdülkadir Akçiçek tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. (İstanbul 1977)

Meşhur muhaddis İmam Nevevî’nin de (ö. 676/1277) zühd, ahlâk ve âdâb konularını ihtivâ eden Bustânü’l-ârifîn adlı bir eseri vardır. Bu eser Muhammed el-Haccâc tarafından neşredilmiştir. (1402 [Dârü’s-Sâbûnî])

Diğer Eserleri

Değişik alanlarda eserler kaleme alan Ebü’l-Leys’e telif etmediği pek çok kitap nisbet edilmiş ve bu durum kütüphane kayıtlarına da geçmiştir. Bustânü’l-Ârifîn ve Tenbîhü’l-ġāfilîn dışında diğer eserlerinin bazıları şunlardır:

1. Hizânetü’l-fıķh.
2. Uyûnü’l-mesâil.
3. en-Nevâzil (el-Fetâvâ).
4. Muķaddime fi’ś-śalât.
5. Muħtelefü’r-rivâye (Muħtelifü’r-rivâye).
6. Beyânü aķīdeti’l-uśûl.
7. Şerĥu’l-Fıķhi’l-ekber.
8. Tefsîrü’l-Ķurâni’l-Kerîm (Tefsîru Ebi’l-Leyŝ es-Semerķandî).

Semerkandî ve eserleri üzerinde İshak Yazıcı ve Abdürrahim Ahmed Muhammed ez-Zekke doktora tezi (Tefsîrü “Bahri’l-ulûm” li-Ebi’l-Leyŝ es-Semerķandî, 1997, Külliyyetü dâri’l-ulûm, Kahire), Eyyüp Said Kaya ve İsmail Güllük lisans tezi hazırlamışlardır. (bk. TDV İslam Ansiklopedisi, es-Semekndi ve Bustânü’l-Ârifîn md.)

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet