Hanefi mezhebinin fıkıh usulüne dair eserleri hakkında bilgi verir misiniz?

- Hanefi fıkıh usulunun kaidelerini nerede bulabiliriz, kaynak isimleri verir misiniz, Türkçe kaynak var mıdır?

Değerli kardeşimiz,

Hanefî mezhebi, dört büyük Sünnî fıkıh mezhebinden biridir.

Fıkhî ve itikadî mezheplerin çoğunluğu kurucusu sayılan kişilerin isimlerine nisbetle adlandırıldığı ve öylece meşhur olduğu gibi, hicrî ilk iki yüzyılda Kûfe merkezli olarak Irak bölgesinde başlayan ve daha sonraki yüzyıllarda giderek gelişip yaygınlaşan Irak fıkhı, bu fıkhın metodoloji, doktrin ve sistematiğinin oluşmasında en büyük paya sahip bulunan İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’ye nisbetle Hanefî mezhebi (Hanefiyye) olarak adlandırılmış, bu mezhebe mensup olan fakihlere ve bu mezhep görüşüyle amel eden kişilere de Hanefî (çoğulu Hanefiyyûn, ahnâf) denilmiştir.

Hanefi Mezhebinin Fıkıh Usulüne Dair Eserleri

Ebû Yûsuf’un bu konuda bir kitap yazdığı kaynaklarda zikrediliyorsa da böyle bir eserin mevcudiyeti bilinmemektedir.

Ebü’l-Hasan el-Kerhî’nin Risâle fi’l-uṣûl’ü, bazı umumi kaideleri ihtiva etmekte olup, Ebû Hafs Necmeddin en-Nesefî tarafından uygulama örnekleri verilerek bir tür şerhi yapılmıştır. (Debûsî’nin Teʾsîsü’n-naẓar’ı ile birlikte, Kahire 1320; Beyrut 1972)

Fıkıh usulü konularının hemen hemen tamamına yer verilen ilk ve en hacimli eser Cessâs’ın (ö. 370/981) Uṣûlü’l-fıḳh’ıdır.

Debûsî’nin Taḳvîmü’l-edille’si, Hanefî usulünü sistemleştiren Ebü’l-Usr Fahrülislâm el-Pezdevî ile Şemsüleimme es-Serahsî’nin temel kaynağıdır. Daha sonraki müellifler de genel olarak Uṣûlü’s-Seraḫsî’ye ve Pezdevî’nin Kenzü’l-vüṣûl ilâ maʿrifeti’l-uṣûl’üne dayanırlar. Bu son eserin çeşitli şerhleri arasında en meşhuru Abdülazîz el-Buhârî’nin Keşfü’l-esrâr’ıdır.

Pezdevî ve Serahsî’den sonra Hanefî (fukaha) metoduna göre yazılan belli başlı eserler arasında;

- Mahmûd b. Zeyd el-Lâmişî’nin Kitâb fî uṣûli’l-fıḳh,
- Alâeddin es-Semerkandî’nin Mîzânü’l-uṣûl,
- Ebü’l-Feth Alâeddin el-Üsmendî’nin Beẕlü’n-naẓar fi’l-uṣûl,
- Ahsîkesî’nin el-Münteḫab fî uṣûli’l-meẕheb,
- ve Habbâzî’nin el-Muġnî fî uṣûli’l-fıḳh’ı
sayılabilir.

Bunlardan özellikle son iki eser üzerine tanınmış Hanefî âlimleri tarafından çeşitli şerhler yazılmıştır.

Muzafferüddin İbnü’s-Sââtî, Pezdevî ve Seyfeddin el-Âmidî’nin eserlerine dayanan Bedîʿu’n-niẓâm’ında Hanefî ve Şâfiî (mütekellimîn) metotlarını birleştirmiş, Mekke Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi’nde Sa‘d b. Garîr tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlanan eser üzerine birkaç şerh yazılmıştır.

Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Pezdevî ve Serahsî’nin eserlerine dayanan Menârü’l-envâr’ı bizzat müellifi ve tanınmış birçok Hanefî âlimi tarafından şerhedilmiştir. Bunlar arasında İbn Melek’in Şerḥu’l-Menâr’ı ve Haskefî’nin İfâḍâtü’l-envâr’ı özellikle anılmalıdır. İbn Âbidîn, bu son esere Nesemâtü’l-eshâr adıyla bir hâşiye yazmıştır.

Nesefî’den sonra önemli eserlerin hemen tamamı Hanefî ve Şâfiî metotlarını birleştiren (memzûc) bir tarzda kaleme alınmıştır.

Sadrüşşerîa’nın Tenḳīḥu’l-uṣûl’ü Pezdevî’nin Kenzü’l-vüṣûl, Fahreddin er-Râzî’nin el-Maḥṣûl ve Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in Muḫtaṣarü’l-Müntehâ’sına dayanmaktadır. Müellifin et-Tavżîḥ adlı kendi şerhine Teftâzânî’nin yazdığı et-Telvîḥ ʿale’t-Tavżîḥ adlı hâşiye meşhur olmuş, bunun üzerine özellikle Osmanlı ulemâsı tarafından birçok hâşiye kaleme alınmıştır.

Molla Fenârî Fuṣûlü’l-bedâyi ve şerhi Mirʾâtü’l-uṣûl ile Sadrüşşerîa’yı takip ettiler.

Son dönemde bu tarzda kaleme alınan diğer iki eser de Muhibbullah b. Abdüşşekûr el-Bihârî’nin (ö. 1119/1707) Müsellemü’s̱-s̱übût’u ve Ebû Saîd el-Hâdimî’nin (ö. 1176/1762) Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ’idir.

Bihârî’nin eseri Abdülalî Muhammed b. Nizâmeddin el-Ensârî tarafından Fevâtiḥu’r-raḥamût, Hâdimî’ninki Mustafa Hulûsi Güzelhisârî tarafından Menâfiʿu’d-deḳāʾiḳ adıyla şerhedilmiştir.

Muasır âlimler, usul kurallarının daha kolay anlaşılması için mesai sarfetmişler ve yeni eserler vücuda getirmişlerdir.

Seyyid Bey, Şâkir'ul-Hanbelî, Muhammed Hudarî bey, Abdülvehhab, Hallaf, Muhammed Ebu'z-Zehra, Abdulkerim Zeydan, Muhammed Ma'rûf ed-Devâlibî ve Zekiyuddin Şâban'ın usulleri burada zikredilebilir.

Bu eserlerden, Seyyid beyinki Osmanlıca, diğerleri Arapçadır. Arapça olanların bir kısmı Türkçeye çevrilmiştir.

Hayreddin Karaman'ın İmam Hatib okulları için hazırladığı usûlü ile, Fahreddin Atar'ın hazırladığı usûl de zamanımızda Türkçe olarak hazırlanan eserlerdir.

Ayrıca, usûlü'l fıkıhın bazı konularının yüksek lisans ve doktora tezi olarak incelediklerine de işaret etmemiz gerekir.

İlave bilgi için tıklayınız:

- USÛLÜ'L-FIKIH.

- İslam tarihinde ilk fıkıh kitabını kim yazmıştır?

- Usül, fürû, ve efal-i mükellefin, müstehap, sünnet, helal-haram ...

- İLLET.

- FÜRÛ'.

- Usul, fürû', fürûât, teferruat kavramları hakkında bilgi verir misiniz ...

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet