Hadise göre dedikodu haramların içine alınmamış mı?

"Şüphesiz Allahü Teâlâ, analara saygısızlık göstermeyi, kız çocuklarını diri diri gömmeyi, verilmesi gereken hakkı önlemeyi ve hak edilmeyen şeyi istemeyi haram kılmıştır. Yine Allah, dedikoduyu, çok soru sormayı ve malları heder etmeyi sizin için mekruh görmüştür." (Buhârî, Rikâk, 22, Zekât, 53; Müslim, Akdiye, 10, 13, 14; Malik, Muvatta', Kelâm, 20; Dârimî, Rikâk, 38). 
- Bu hadise göre dedikodu haramların içine alınmamış mı?
- Dedikodunun haram olduğu konusunda alimlerin ittifakı vardır. Bu konunun haram olduğu ayetlerle de sabittir.
- Bu hadis i şerifte geçen mekruhtan ve dedikodudan kasıt nedir? Nasıl anlamak gerekir?

Değerli kardeşimiz,

Bu hadiste geçen dedikodu, onun bunun dediklerini aktararak vakit geçirmektir. Yoksa haram olan gıybet, yalan, iftira gibi şeyler değildir. Zira gıybet, iftira ve yalan haramdır.

Dedikodu, kişinin kendisi içinde olmadığı halde başkalarının yapıp ettiklerini, hiç kimseye faydası olmayan sözleri, gereksiz ve lüzumsuz konuşmaları tekrarlayıp durmaktır. Hadîs-i şerifteki ifadesiyle "kıl ü kâl", şunun bunun söylediği aslı astarı olmayan sözlerdir. Falan şöyle demiş, filan ona şu karşılığı vermiş şeklindeki faydasız konuşmaların tekrarının kişiye ve topluma kazandıracağı bir şey yoktur.

Bu çeşit davranışlar kişilerin günaha girmesine, fertler arasında kin ve nefretin, toplum içinde de huzursuzluğun ve sevgisizliğin artmasına sebep olur. Günümüzde bunun acı örneklerini yaşamakta oluşumuz, konunun ne kadar önemli olduğunu gözlerimiz önüne sermektedir.

Haram-Mekruh Farkı

Haramların yapılması kesinlikle yasak edilmiştir. Mekruh, yasak olduğu haram gibi kesin olmamakla beraber, Kur'an-ı Kerim'de, açık olmayarak bildirilmiş veya bir sahabinin bildirmesi ile anlaşılmış olan yasaklardır. Mekruh olduğu bildirilen yasak işleri yapmak günahtır.

Haram ve mekruh arasında bazı yakınlıklar vardır. Her ikisi de yasaklanan ya da hoş karşılanmayan veya çirkin olan fiilleri ifade eder. Ancak haram, Allah ve Resulunun kesin ve bağlayıcı şekilde yapılmamasını istediği fiilleri kapsar. Mekruhtaki yasaklık ise haramdaki kadar kesin ve bağlayıcı değildir.

Bir fiilin kerahet derecesinde yasak oluşu, ayet ve hadislerde kullanılan bazı ifadelerden ve kastedilen kavramlardan anlaşılır. Kerahet lafzının veya kesin haramlık bildirmediğine dair bir karine bulunan nehiy sıygasının kullanılması ya da nassla fiili yapmamayı özendirici ifadelerin yer alması, mekruhu haramdan ayıran belli başlı özelliklerdir.

Haram ve mekruhun içinde beraber geçriği hadis

“Allah Teâlâ size, ana babaya itaatsizlik etmeyi, verilmesi gerekeni vermeyip almaya hakkı olmayan şeyi istemeyi ve kız çocuklarını diri diri toprağa gömmeyi haram kılmış; dedikodu yapmayı, çok soru sormayı ve malı israf etmeyi de mekruh kılmıştır.” (Buhârî, İstikrâz 19, Edeb 6, Zekât 53; Müslim, Akdıye 10-14)

Resûl-i Ekrem Efendimiz (asm) bu hadis-i şerifte üçü haram, üçü mekruh olmak üzere altı meseleden söz etmiştir. Önce haram olan meseleleri açıklayalım.

“Ana babaya itaatsizlik” Allah Teâlâ’nın haram kıldığı üç şeyden biridir. Sözle veya davranışla ana veya babayı üzmek, gönüllerini kırmak dinimizde büyük günahlardan biri sayılmıştır. Bazı hadislerde kıyamet gününde Allah Teâlâ’nın ana ve babasına itaatsizlik eden kimselerin yüzlerine bakmayacağı belirtilmiştir. (Nesâî, Zekât 69)

Ana veya baba dinin emirlerine uymaması için evlâdına baskı yapıyorsa, bu konudaki sözleri elbette dinlenmez. Hadisteki ifade “Allah Teâlâ size analara itaatsizlik etmeyi haram kıldı.” şeklinde olmakla beraber, bundan annelerle birlikte babaların da kastedildiği bellidir. Ebeveyne saygı ve itaatten söz edilen bazı hadislerde sadece babanın adı geçer.

Burada özellikle annelerin zikredilmesi, bazı hayırsız evlatların onların aşırı sevgi ve şefkatini kötüye kullanması sebebiyle olmalıdır. Bir de anneler bünye itibariyle babalardan daha zayıftır. Ne yazık ki bu durum bazı saygısız çocukları onlara karşı daha küstahça davranmaya sevk etmektedir.

“Verilmesi gerekeni vermeyip almaya hakkı olmayan şeyi isteme” ifadesinin manasını Ahmed İbni Hanbel’e sormuşlar, o da “elindeki malı Allah rızası için yoksullara vermemek, buna karşılık elini uzatıp başkalarından istemek” anlamına geldiğini söylemiştir. Bu ifade borcunu vermemek, buna karşılık başkalarından borç istemek anlamına da gelir. Hadîs-i şerîf cimriliği ve ihtiyacı olmadığı hâlde dilenmeyi yasaklamaktadır.

Kısaca belirtmek gerekirse, parasını bir yerlere vermesi gerektiği halde vermemeyi, almaya hakkı olmayan şeyi de istemeyi Allah Teala haram kılmıştır.

“Kız çocuklarını diri diri toprağa gömme” adeti, Cahiliye devri dediğimiz İslam öncesi Arap toplumunda yaygındı. Kızları geçim sıkıntısını bahane ederek veya ileride kötü yola düşer de beni topluma karşı utandırır diyerek ortadan kaldırırlardı. Bazen doğumu yaklaşan bir kadın çöle giderek bir çukurda doğum yapar, çocuk erkek olursa alıp getirir, kız olursa çukura gömüverirdi. Bazıları da kız çocuğu biraz büyüyünce gezdirme bahanesiyle onu alıp çöle götürür, bir kuyuya itip gelirdi. (Geniş bilgi için bk. M. Yaşar Kandemir, Örneklerle İslâm Ahlakı, s. 63-67)

Kur'an-ı Kerim’in muhtelif ayetlerinde bu çirkin âdete temas edilmekte, kızı dünyaya gelen Arab’ın üzüntüsü tasvir edilmektedir. Bu ayetlerden biri şöyledir:

“Onlardan birine bir kızının dünyaya geldiği müjdelendiği zaman yüzü kızarır, hiddetinden köpürür. Kendisine verilen kötü müjde yüzünden halktan gizlenmeye çalışır. Kız çocuğunu utana utana tutsun mu? Yoksa toprağa mı gömsün diye düşünür durur. Onlar ne kötü hüküm veriyorlar.” (Nahl, 16/58-59)

Şimdi de mekruh olan üç meseleyi açıklayalım:

“Dedikodu” denince gereksiz, anlamsız ve faydasız konuşmalar hatıra gelmektedir. Falan şöyle şöyle dedi, filan da ona şu karşılığı verdi şeklindeki faydasız konuşmaların tekrarlanması, bir insanın özel hayatına dair konuların sohbet mevzuu yapılması birer dedikodudur. Böylesi konuşmaların günah ve çirkin olmasının asıl sebebi, hiçbir araştırmaya dayanmayan yalan yanlış bilgilerin tekrarlanıp durmasıdır.

“Her duyduğunu söylemek, insana yalan olarak yeter.” (Müslim, Mukaddime 5)

hadis-i şerifi, dedikodunun neden günah olduğunu göstermektedir.

Bununla beraber dedikodunun daha da koyulaşarak haram olan gıybet ve kovuculuğun sınırlarına dayanması ve büyük bir günaha dönüşmesi söz konusudur.

“Çok soru sormak” kötü bir alışkanlıktır. Bu huy, hem soru sorulan kimseyi rahatsız eder hem de bunu bir alışkanlık hâline getiren kimsenin gereksiz konularla uğraşmasına yol açar. Çok soru soran bazı kimseler, muhataplarını bir nevi imtihan etmek isterler. Böylece faydasız tartışmalara ve çekişmelere yol açarlar.

İslâmiyet’in ilk dönemlerinde Hz. Peygamber (asm)’e çok soru sormak şu ayet-i kerimeyle yasaklanmıştı:

“Ey iman edenler! Açıklandığı takdirde hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın.” (Maide, 5/101)

Çünkü ashab-ı kiramın Hz. Peygamber (asm)’e sorduğu bazı gereksiz sorular, bazen Allah Teala’nın onlara, dolayısıyla bütün Müslümanlara yeni görevler ve sorumluluklar yüklemesine yol açabiliyordu. Bu sebeple Nebiyy-i Muhterem Efendimiz (asm) “Size bildirmediğim hususları bana bırakın, sormayın.” buyurmak suretiyle gerekmedikçe soru sormayı yasaklamıştı. Demek ki gereksiz sorular, insana faydadan çok zarar getirmektedir.

Hadisin bu şıkkı “çok soru sorma” şeklinde anlaşıldığı gibi, “insanlardan bir şeyler isteme ve dilenme” anlamına da gelmektedir. Maddî sıkıntı çeken kimselerin, ihtiyaçlarını giderecek kadar dilenmesi, dinimizce uygun görülmüştür.

Ancak Resûl-i Ekrem Efendimiz (asm) servet toplamak için dilenen kimselerin, gerçekte kendilerini yakmak üzere ateş koru biriktirdiklerini, insanlara yüzsuyu döken bu kimselerin Allah Teala’nın huzuruna iskelet gibi bir suratla varacaklarını belirtmiştir. (Buhârî, Zekât 52; Müslim, Zekât 103, 104, 105)

“Malı israf etmek”, onu Allah Teala’nın uygun görmediği şekilde harcamak demektir. Mal insanın zaruri ihtiyaçlarını temin etmesine ve kimseye el açmadan huzur içinde yaşamasına imkân verir. Onu har vurup harman savuranlar, bir müddet sonra başkalarına muhtaç duruma düşerler. Diğer bir söyleyişle, malı ahiret azığı yaparak Allah yolunda harcamak iyi bir davranıştır. İhtiyacı olan yakınlarından başlamak üzere insan malını dilediği gibi harcayabilir; bu harcama helâldir. Dinin yasakladığı yerlere harcamak ise haramdır.

Bir de canın istediği, nefsin arzu ettiği yerlere yapılan mubah harcamalar vardır. İnsanların hâline ve mal varlığına göre farklılık arz etmekle beraber, bu kabil harcamalar genellikle israf sayılmaz. Örf ve gelenekler de bu konuda bir ölçüdür. Çok zengin bir kimsenin bazı özel zevkleri için yaptığı bir harcama normal karşılandığı hâlde, orta halli birinin aynı konudaki harcaması israf sayılabilir. Şu ayet-i kerime bu konuda en sağlam ölçüyü getirmektedir:

“Onlar mallarını harcadıkları zaman israf etmezler. Cimrilik de göstermezler. İkisi arasında orta bir yol tutarlar.” (Furkan, 25/67)

Özetle:

Şu üç davranış haramdır:

* Ana babaya itaatsizlik etmek.
* Zekât, sadaka gibi verilmesi gereken harcamayı yapmamak ve almaya hakkı olmayan bir şeyi isteyip almak.
* Kız çocuklarını diri diri toprağa gömmek.

Şu üç davranış mekruhtur:

* Dedikodu etmek.
* Gereksiz sorular sormak veya dilenmek.
* Malı har vurup harman savurmak.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet