Ebu Hanife’nin kitapları var mı?

Değerli kardeşimiz,

İmam Azam Ebu Hanife Hazretlerinin, fıkhî meseleleri, geniş tabanlı içtihat şurası sayılabilecek ders halkasında istişareye açıp, çeşitli müzakerelerden sonra ortaya çıkan çözümleri talebelerine yazdırdığı için öğrencisi Muhammed b. Hasan’ın kaleme aldığı zahirü’r-rivaye metinleri, ona isnat edilen ve Hanefîlerce de kendisine ait olduğunda ittifak bulunan görüş ve içtihatları ihtiva eden sağlam kaynaklar olarak değerlendirilebilir.

Bu usul sonucu ortaya çıkan fıkhî hükümlerden birbirine benzeyenler konu ve cinslerine göre “kitab”lara, bunlar da nevilerine göre “bab” ve “fasıl”lara ayrıldı.

el-Aṣl (el-Mebsûṭ), ez-Ziyadat, el-Camiʿu’l-kebir, el-Camiu’ṣ-ṣaġir, es-Siyerü’l-kebir, es-Siyerü’ṣ-ṣaġir adlarını taşıyan bu zahirü’r-rivaye eserlerde Hanefî fıkhı taharetten başlamak üzere ibadetler, münakehat, muamelat, hudud, ukubat... miras şeklinde ayrı bölümler halinde tedvin edilmiş oldu.

Bu sebeple Hanefî fıkhının tedvininin Ebu Hanife ile başladığını söylemek mümkündür.

Ebû Hanife’ye doğrudan nisbet edilen eserler şunlardır:

1. el-Müsned

Talebeleri tarafından Ebu Hanife’den rivayet edilen hadisleri, diğer bir ifadeyle Ebu Hanife’nin içtihatlarında delil olarak kullandığı hadisleri ihtiva eden bir eserdir.

Rivayetlerin toplanmasında veya tasnifinde etkin rol oynayan şahısların adlarıyla anılan ve önemli bir kısmı basılmış olan yirmiyi aşkın Ebû Hanife müsnedi mevcuttur.(1)

2. el-Fıkhü’l-ekber

Akaide dair olup Ehl-i sünnet’in görüşlerini özetlemiştir. Başta I. Goldziher olmak üzere bazı şarkiyatçılar bu eserin Ebû Hanife’ye nisbetini sahih görmezlerse de kitabın ona ait olduğunda İslam alimleri görüş birliği içindedir.

3. el-Fıḳhü’l-ebsat

Akaidle ilgili olup oğlu Hammad ile talebeleri Ebu Yusuf ve Ebû Muti el-Belhi tarafından rivayet edilmiştir.(2)

4. el-Alim ve’l-müteallim

Ehl-i sünnet’in görüşlerini açıklayıp savunma amacıyla ve soru-cevap tarzında kaleme alınmış akaide dair bir risâledir.(3)

5. er-Risâle

Ebû Hanîfe, Basra Kadısı Osman el-Bettî’ye hitaben yazdığı bu eserinde, akaid konularında kendisine yöneltilen bazı itham ve iddialara cevap vermektedir.(4)

6. el-Vasiyye

Akaid konularını kısaca ele alan bir risâledir.(5)

Son beş eserin ihtiva ettiği konular, Osmanlı alimlerinden Beyazizade Ahmed Efendi tarafından kelâm kitaplarının tertibine göre el-Uṣûlü’l-münîfe adıyla bir araya getirilmiş, yine aynı müellif tarafından İşârâtü’l-merâm adıyla şerhedilmiştir.

Ebu Hanife’ye nisbet edilen, oğluna ve bazı talebelerine hitaben yazılmış dinî, ilmî ve ahlakî öğütleri içeren başka risâleler de vardır.

7. el-Kasîdetü’n-Numâniyye

Hz. Peygamber (asm) Efendimiz için yazdığı na‘t olup basılmıştır.(6)

Bunların dışında kaynaklarda Ebu Hanîfe’ye nisbet edilen Mücâdele li-eḥadi’d-dehriyyîn, eḍ-Ḍavâbitü’s̱-s̱elâs̱e, Risâle fi’l-ferâʾiż, Duʿâʾü Ebî Ḥanîfe, Muḫâṭabetü Ebî Ḥanîfe maʿa Caʿfer b. Muḥammed b. Aḥmed er-Rıżâ, Fetâvâ Ebî Ḥanîfe ve Muḥammed b. Ḥasan eş-Şeybânî, el-Maḳṣûd fi’ṣ-ṣarf, er-Red ʿale’l-Ḳaderiyye, Maʿrifetü’l-meẕâhib gibi çoğu akaid alanında birçok eserden söz edilmekte, Brockelmann ve Sezgin tarafından adı geçen eserlerin kütüphane kayıtları verilmekteyse de(7) bu eserlerin Ebu Hanife’ye aidiyetini ihtiyatla karşılamanın daha doğru olacağı muhakkaktır.

Nitekim söz konusu kaynaklarda Ebû Hanife'ye nisbet edilen, Râmpûr ve Bengal’de nüshalarının bulunduğu bildirilen Marifetü’l-mezâhib adlı eserin gerek üslûp ve yazım tekniği, bakımından, gerekse içerisinde daha sonraki dönemlerde teşekkül etmiş itikadî fırkaların zikredilmesi sebebiyle Ebû Hanîfe’ye ait olmadığı hususu büyük kuvvet kazanmıştır.(8)

Kaynaklar:

1) Hindistan 1300; İstanbul 1309; Lahor 1312; Leknev 1318; Kahire 1327; Berlin 1929.
2) Kahire 1307, 1324, 1368. M. Zâhid Kevserî neşri.
3) İstanbul, ts.; Haydarâbâd 1349; Kahire 1368. M. Zâhid Kevserî neşri.
4) Kahire 1368. M. Zâhid Kevserî neşri.
5) Kahire 1936.
6 Kahire 1282, 1299; İskenderiye 1288; İstanbul 1279, 1298, 1320.
7) GAL [Ar.], III, 237-245; GAS [Ar.], I, 3, 37-50.
8) Abdülalîm, “Maʿrifetü’l-meẕâhib”, Mecelle-i ʿUlûm-i İslâmiyye, I, 1, Tahran 1960, s. 163-177. bk. DİA Ebu Hanife md.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet