Akıl yürütme yöntemlerini açıklar mısınız?

Değerli kardeşimiz,

• Numerical Reasoning.  Sayısal akıl yürütme, ardıllık ilişkisini analiz etme kabiliyeti ile ilgili akıl yürütme.
• Logical Reasoning. Mantığa dayalı düşünme ve analiz etme kabiliyeti ile ilgili akıl yürütme.
• Nonverbal Reasoning. Görmeye ve şekle dayalı bilgiyi analiz etme kabiliyeti ile ilgili akıl yürütmedir. Büyüklük, renk, biçim ilişkisini ifade eder.
• Verbal Reasoning. Sözel akıl yürütme. Yazılı bilgiyi analiz etme ve yorumlama kabiliyeti ile ilgili akıl yürütmedir.

“Logical Reasoning” Mantığa Dayalı Akıl Yürütme

1. Tümdengelim, Dedüksiyon, Analiz, Bürhan-ı Limni, Ta’lil, Müessirden esere, sonuçtan sebebe, “Ateşin dumana delil olması.”

2. Tümevarım, İndüksiyon, İstikra, Bürhan-ı İnni, Eserden müessire, sebepten sonuca, “Dumanın ateşe delil olması.”

3. Kıyas, Abduksiyon, Analoji, Syllogism, Küçük öncülden büyük öncüle işaret. "Trafik kazası haberinin doğruluğu.”

4. Modern Mantık, Kiplik Mantığı, Modalite mantığıdır. Bilgisayar ve teorik fiziği çıkarmıştır. 1920’lerde tanımlandı.

Yaşanılan Kâinat’ta doğruluk değeri taşıyan mümkün veya muhtemel kâinatı hesaba katarak önerme yapar. Mantıkla Matematiğin nikâhı gerçekleşti, Bilişim çağı başladı (Bernard Russel).

Bir kimsenin ateşi gördüğü zaman dumanın olmasını mantıkî olarak çıkardığı gibi, bunun tersi de mümkündür. Yani, dumanı gördüğü zaman ateşin varlığına hükmeder. Sonuçları gördüğü zaman sebebini anlayabilmek, birincisi sebebini anlamak, diğeri ise bunun tersi olarak nedensellik bağı kurabilmek.

Tümdengelim, tümevarım olarak dedüksiyonu akılda tutmak için dedüksiyon, yani didiklemek gibi tüme bakıyorsunuz. Bir esere onu inceleyerek oradan sonuçları anlamaya çalışıyorsunuz.

Tümden gelimde ateşi görüyorsunuz ve ateşle duman arasında bağlantı kuruyorsunuz. Ama tümevarımda sonuca, yani esere bakıyorsunuz. Bununla bağlantı kurarak müessiri buluyorsunuz. Biri özelden genele, diğeri genelden özele.

Diğer yöntem ise kıyas, abduksiyon veya analoji yöntemi olarak adlandırılıyor. Küçük öncülleri düşünerek büyük öncülleri anlamaya dayanıyor. Mesela Şanlıurfa’nın merkezinden birisi geldi, “Orada büyük bir kaza oldu, 2 kişi öldü.” dedi! Ona inanabilirsiniz de inanmayabilirsiniz de… 10 dakika sonra bir başkası gelip, “Kaza oldu, 2 kişi öldü.” dedi. Bir üçüncü kişi de gelip aynı şeyi söyledi… Artık sizin orada kaza olduğundan şüpheniz kalmaz. Birbirinden bağımsız birkaç kişi bunu söylediği zaman hiçbir şüpheniz kalmaz, kaza olmuştur.

İşte böyle bazı küçük öncüllerden hareket ederek büyük öncülü anlamak mümkün oluyor. Buna abduksiyon, analoji veya kıyas metodu deniyor. Bu şekilde hakikate varmak, yani akıl yürüterek doğruya, gerçeğe ulaşmak mümkün oluyor.

Analoji yöntemine misal olarak anne karnındaki iki çocuğun diyaloğunu verebiliriz.

İki Bebeğin Diyalogu (Analoji örneği)

Anne karnında iki bebek doğum sonrası hayatı analiz ediyorlar.

Birincisi:

- Kol, bacak, göz, ağız, kulak burada gerekmiyor? Sonrası olmalı.

İkincisi:

- Hayır, her şey burada, ben görmediğime inanmam.

Birincisi:

- Bizi besleyen biri var, göbek bağımız var, bir anne olmalı.

İkincisi:

- Görmüyorum, olsaydı görürdüm, rahatım iyi ilgilenmem.

Birincisi:

- Ortada bir sessizlik olduğunda bir şarkı duyuyorum, beni seven birisi var, hissediyorum.

İkincisi:

- Bunlar tesadüf hayal görüyorsun.

Birincisi:

- Buradan çıkacağız. Görmüyorum ama bir hayatın varlığını hissediyorum. Bir hayatın olma ihtimali olmama ihtimalinden daha yüksek.

İkincisi:

- Doğru. Buranın sonrası yoksa bu hayatın bir anlamı olmaz ki?

Diğer yöntem de Kiplik mantığı yöntemidir. Buna modern mantık da deniyor. Bu 1925-26’larda tanımlandı. Kiplik mantığına göre hakikati bulma yöntemi şöyle: Şimdi diyelim İstanbul’da oturuyorsunuz, 1999 depremi olmuş. Şu anda deprem olma ihtimali muhtemel mi mümkün mü? Mümkün ama muhtemel değil. Çünkü muhtemel olsa sokakta yatmanız lazım, çadır kurmanız lazım, yakın tehlike ama mümkün! Uzak tehlike, zayıf bir ihtimal yani çok zayıf bir tehlike için çadır kurmayı düşünmezsiniz. Bir meseleyi analiz ederken bu hangi kâinat olduğuna bakarak analizi yapılır. Varoluşta da bu şekilde bu kiplik mantığına göre hareket ediliyor, bu şekilde akıl yürüterek varoluşu anlayabilir miyiz?

Önceden mantığa dayalı akıl yürütmeyi söylemem lazım ki, size bunun mantığını açıklayabileyim. Günümüzde zekâ ve muhakeme testleri için bizim bu akıl yürütme yöntemlerini kullanarak geliştirilmiş bir analiz sistemi var. Bilgisayarlı modüller şeklinde kullanılıyor. SPM, COG denilen ya da dikkat testleri var NVLT dediğimiz sözel olmayan öğrenme testi, DAUF uzun süreli dikkat testi, WISC-R ve WaisInt…vs. Bunlar hepsi akıl, zeka, dikkat ve karar verme süreçlerinin hangi süreçte odaklanma nedensellik, farklılık, benzerlik ilişkisi zamanla sıralama soyutlama bütün bunları ölçen testler. CAS, Tova, Moxo testleri dikkat testlerini gösteren testler. Bunlar günlük pratikte kullandığımız testler. Bir kişinin zekâ ve muhakeme gücünü ölçmeyle ilgilidir.

Bu testler şu bağlamda önemlidir. Bunu kullanabilme becerisi insanda var. Hayvana bir zekâ testi yapamazsınız. Muhakeme testi yapamazsın. Hayvanlarda zihin teorisi yoktur. İnsanda var sadece. Hatta insanda teori teorisi de var. Zihin teorisinde, birisinin elini cebine götürdüğü zaman düşünürüz ki anahtarını çıkarıyor, düşünürüz arabasının yanına giderken elini cebine götürdüğü zaman onun ne yapacağıyla ilgili varsayım üretirsiniz. Bu zihin teorisidir. Mesela otistiklerde bu yoktur. Otistik sadece gördüğüne inanır. Hayvanda da bu yoktur. Hayvan da gördüğüne inanır.

Bir de teori teorisi var, karşı taraftaki insanın ne düşündüğünü de düşünür. Buna teori teorisi denir. Bütün bunlar insan beynindeki özellikler, bu özellikler nedeniyle insan zihin teorisi yapan, otistik olan ile olmayanı ayıran durumdur. Otistikler yemek, içmek, üremek dışında bir fonksiyonu olmayan bireylerdir. Hastalık haline getiriyor kişiyi, soyut düşünce üretemeyen kişiler ortaya çıkıyor bu hastalıkla. Bu özellikle insanda var. Bu akıl yürütme özelliği neden insanda var da diğer canlılarda yok? Bu insanın varoluşunu anlama özelliğidir. Bu genetik olarak insanda kodlanmıştır.

Zihin Teorisi (Theory Of Mind)Akıl yürütme olarak,
1. Başkalarının zihni durumları ve düşünceleri hakkında tahminler yapabilme.
2. Kendimiz dışındaki bireylerin zihni hakkında kendimizle ilinti kurup kuram teşkil edebilme.
3. Düşünce hakkında düşünme yeteneğini ihtiva eder (Jarrold, Carruthers, Smith ve Boucher, 1994).

Zekâ ve Muhakeme Testleri (Viyana Test Sistemi, Bilgisayarlı Modül)

- SPM, COG.
- NVLT, DAUF.
- WISC-R, WAİS İNT.
- CAS, TOVA, MOXO. 

Bu testler: Odaklanma, Nedensellik, Farklılık-Benzerlik, Zamanlama, Sıralama, Soyutlamayı ölçer.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet