Surelerin faziletleri hakkında kitap var mı?

- ​Kur'an’ın faziletleriyle ilgili ayetler, hadisler hakkında bilgi verir misiniz?
- Tefsirler geçen rivayetlerin hepsi sahih mi?
- Ayrıca surelerin faziletleriyle ilgili, kitap var mı?

Cevap

Değerli kardeşimiz,

Kuran, sure ve ayetlerin faziletleriyle ilgili konu, daha çok Fezailü’l-Kur'an adıyla ifade edilir.

Kuran-ı Kerîm’in üstünlüklerini, onun tamamını veya bazı sure ya da ayetlerini öğrenip okuyan, öğreten, dinleyen, ezberleyenlerle hükümlerine göre amel edenlerin kazanacağı sevapları, bazı sûre yahut ayetlerinin şifalı oluşuna dair ayet ve hadislerde verilen bilgileri ifade etmek üzere İslamî kaynaklarda genellikle “fezâilü’l-Kur’ân”, bazan da “sevâbü’l-Kur’ân”, “menâfiu’l-Kur’ân” gibi tabirler kullanılmıştır.

Kuran’ın üstünlükleri hakkındaki ilk bilgiler yine Kuran’da bulunmaktadır.

Buna göre Kur'an;

- Çok ulu, çok şerefli, çok hikmetli, öğüt kaynağı, açık seçik bir kitaptır.

- O en doğru yola iletir ve iyi davranışlarda bulunan müminlere kendileri için büyük bir mükâfat bulunduğunu müjdeler.

- Allah Kur'an’da müminler için şifa ve rahmet indirmiştir. Eğer Allah onu dağa indirseydi dağ haşyetten parça parça olurdu.

- Kur'an’ın bir benzerini meydana getirmek üzere insanlar ve cinler bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar ona denk bir eser ortaya koyamazlar.

- Kur'an sözlerin en güzelidir ve Allah’tan gelmiş bir nurdur.

- İçinde şüpheli bilgi bulunmayan, müminler için hidayet ve rahmet kaynağı olan, kendisinden önceki kitapları doğrulayan, ayetleri sağlam ve hikmetli bilgiler içeren mübarek bir kitaptır.

- Allah Kuran’ı Peygamber’e, insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarması ve insanların onun ayetleri üzerinde iyice düşünmeleri için indirmiştir.

- Kuran’ın hürmetine, onun indirildiği gece bin aydan daha hayırlı ve mübarek bir gece olarak nitelendirilmiştir. (bk. M. F. Abdülbaki, “Ḳuran”, “kitâb” md.leri)

Hadislerde de Kur'an-ı Kerîm’in faziletine dair bilgiler bulunmaktadır.

Süyutî bunları, Kuran’ın bütünüyle ilgili olanlar ve her bir surenin faziletine ilişkin olanlar şeklinde iki kısma ayırarak ele almıştır. Ayrıca bu bilgilere bazı ayetlerin faziletine dair hadisleri de eklemek gerekir.

Tirmizî ile Dârimî’nin sünenlerinde yer alan ve Fezâilü’l-Kuran’a dair hemen bütün kaynaklarda öncelikle zikredilen Hz. Ali’nin naklettiği bir hadise göre Resûl-i Ekrem ashabını ileride zuhur edecek bazı fitneler konusunda uyarmış, bu fitnelerden korunmak için ne yapılması gerektiğinin sorulması üzerine, “Çare Allah’ın kitabı Kuran’dır. Onda sizden önce gelip geçenlerin ve sizden sonra geleceklerin haberleri vardır.” dedikten sonra Kur'an’ın üstünlüklerini şöyle sıralamıştır:

O sağlam bir bağdır, hikmetli bir öğüttür; insanlar arasında doğabilecek anlaşmazlıklar için hükümler ihtiva etmektedir. O saçma sapan bir söz değil hak ile bâtılı ayıran ciddi bir kitaptır. Allah onu terkeden zorbaları perişan eder; hidayeti onun dışında arayanları sapıklığa düşürür. O sırat-ı müstakimdir; ona uyanların arzuları haktan sapmaz, dilleri sürçmez. Âlimler ona doymaz. Onu reddedenlerin çok olması değerini eksiltmez; onun üstünlükleri bitmez. Onunla konuşan doğruyu konuşmuştur; onunla amel eden kazanmıştır; onunla hükmeden adaleti gerçekleştirmiştir; ona davet eden doğru yolu bulmuştur. (Tirmizî, S̱evabü’l-Ḳuran, 14; Dârimî, Fezailü’l-Ḳuran, 1)

Kur'an hakkındaki diğer bazı hadislerin meali de şöyledir:

- “Kur’an Allah nezdinde göklerden ve yerden daha değerlidir.” (Dârimî, “Feailü’l-Ḳuran, 6)

- “Müslümanların en hayırlısı Kur’an’ı öğrenen ve öğretendir.” (Buhârî, Fezailü’l-Kuran, 21)

- “Bir müslümanın Allah’ın kitabından bir âyet öğrenmesi 200 rek‘at namaz kılmasından daha hayırlıdır.” (İbn Mâce, Muḳaddime, 16)

- “Kur’an ehli olanlar Allah ehli ve O’nun özel dostlarıdır.” (Müsned, III, 128, 242)

Dârimî’nin naklettiği bir hadiste (Fezailü’l-Kuran, 1) kıyamet gününde en etkili şefaatçinin Kuran olacağı belirtilir ve onu okuyanlara bu şefaat sayesinde verilecek cennet nimetlerinden söz edilir.

Bilhassa güzel sesli bir kimsenin teganniye kaçmadan Kuran’ı makamla okumasının sevabına işaret eden hadisler de rivayet edilmiştir. (Buhârî, Fezailü’l-Kuran, 19, 34; Müslim, Müsâfirîn, 232, 234; Dârimî, Fezailü’l-Kuran, 34, aṢalât, 171)

Kur'an-ı Kerîm’in tamamının Allah kelamı olduğunu dikkate alan İmam Eş‘arî, Bâkıllânî, İbn Hibbân gibi bazı âlimler, ayetler arasında bir fazilet ve değer farkının bulunmaması gerektiğini düşünmüşlerdir. İmam Mâlik’in de bu görüşte olduğu söylenir.

Buna karşılık İshak b. Râhûye, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Gazzâlî, Kurtubî, İzzeddin b. Abdüsselâm gibi birçok alim, esasta ayetler arasında bir değer farkı bulunmamakla beraber hal ve şartlar, zaman ve zemin, okuyanın ihtiyaçları, ilgili ayetin konusunun şerefi gibi bazı sebeplerle ayetler arasında bazı fazilet farkları bulunabileceğini belirtmişlerdir. (Süyûtî, II, 1131-1142)

Çoğu “Ümmü’l-Kuran” ve “es-seb‘u’l-mesânî” diye de anılan Fatiha sûresiyle Yâsîn, İhlâs, Muavvizeteyn ve “es-seb‘u’t-tıvâl” denilen Fâtiha’dan sonraki yedi uzun sure hakkında olmak üzere muayyen surelerin faziletlerine dair hadislerde bunların değişik yönlerden önemine işaret edilmiştir.

Ayrıca Bakara sûresinin Âyetü’l-kürsî diye anılan 255. ayetiyle 201 ve 285-286. ayetleri, Haşr suresinin son üç ayeti ve çoğu dua, tesbih, zikir mahiyetinde olan daha başka ayetlerin faziletleri hakkında çok sayıda hadis nakledilmiştir.

Ancak bu rivayetler içinde sahih olanların yanında zayıf ve hatta uydurma olanların da bulunduğu tesbit edilmiştir.

Kurtubî, el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân adlı tefsirinin mukaddimesinde (I, 78-80) birçok kimsenin çeşitli niyet ve maksatlarla Kuran surelerinin ve genel olarak amellerin faziletine dair hadis uydurma günahı işlediğini belirterek bunlardan örnekler verir.

Kuran surelerini tek tek sayarak her birinin fazileti hakkında açıklamalar ihtiva eden uzun bir sözü hadis diye uyduran Ebû Isme Nûh b. Ebû Meryem adlı kişiye böyle bir sözü neden hadis diye rivayet ettiği sorulduğunda onun verdiği, “Çünkü insanların Kur’an’ı bir yana bırakarak Ebû Hanîfe’nin fıkhı ve Muhammed b. İshak’ın megāzîsiyle meşgul olduklarını görüyordum, ben de insanları iyi amellere yöneltmek amacıyla bu hadisi uydurdum” şeklindeki cevap, fezailü’l-Kuran’a dair birçok ciddi kaynakta ibret verici bir uydurma gerekçesi olarak zikredilir. (Meselâ bk. Kurtubî, I, 78; Süyûtî, II, 1129-1130)

Kurtubî ayrıca Vahidî’nin eserinde ve onun kaynakları olan çeşitli tefsirlerde bu tür rivayetlerin gelişigüzel aktarıldığını da söyler.

Başta Zemahşerî olmak üzere Beyzâvî, Vâhidî, Sa‘lebî gibi müfessirlerin bu konudaki zayıf veya uydurma rivayetleri aktardıkları görülür.

Bunların eserlerinde yer alan, özellikle Übey b. Kâ‘b’dan nakledilip her bir surenin sonuna konulmuş olan ve o sureyi okuyanlara verilecek sevaplardan söz eden hadislerin çoğunun uydurma olduğu tesbit edilmiştir.

Kuran’ın faziletlerine dair hadisler hadis mecmualarında genellikle “Fezailü’l-Kuran”, “S̱evabü’l-Ḳuran”, “Menafiu’l-Ḳuran” gibi başlıklar altında toplanmış, III. (IX.) yüzyılın başlarından itibaren konuyla ilgili olarak daha çok hadislerden oluşan müstakil kitap ve risâleler de yazılmaya başlanmıştır.

Kâtib Çelebi, İmam Şâfiî’nin (ö. 204/820) Menafiu’l-Ḳur'an adlı eserinin bu alanda yapılan ilk müstakil çalışma olduğunu belirtir. (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1277)

Ebû Abdullah Muhammed b. Eyyûb el-Becelî, Ca‘fer b. Muhammed el-Firyâbî ve İmam Nesâî’nin Feailü’l-Ḳuran başlığını taşıyan eserleriyle Kurtubî’nin el-Vecîz fî fezaili’l-kitâbi’l-ʿazîz’i bu alanın günümüze kadar ulaşan en eski örnekleri olup basılmıştır.

Abdüsselâm b. Ahmed el-Basrî’nin S̱evâbü’l-Ḳurʾân, İbnü’l-Haşşâb’ın ed-Dürrü’n-naẓîm fî feżâʾili’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm, Ziyâeddin el-Makdisî’nin Fezailü’l-Ḳuran, Abdullah b. Es‘ad el-Yâfiî’nin Muḫtaṣarü’d-düreri’n-naẓîm fî fezaili’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve İbn Kesîr’in Fezailü’l-Ḳur'an adlı eserleri de bu konuya dair önemli kitaplardır.

Bundan başka Kur'an ilimlerine dair geniş kapsamlı eserler içinde çoğunlukla “Fezailü’l-Kuran” başlığı altında bu konudaki rivayetler aktarıldığı gibi (Meselâ bk. Zerkeşî, I, 432-456; Süyûtî, II, 1113-1141) tefsir kitaplarında da müfessirin metoduna göre surelerin başında veya sonunda tefsiri yapılan sureyle ilgili fezail hadislerine yer verilmiştir.

Konuyla ilgili bazı kaynaklar:

- M. F. Abdülbâkī, el-Muʿcem, “Ḳuran”, “kitab” md.leri.
- Müsned, III, 128, 242.
- Dârimî, “Fezazilü’l-Ḳuran”, 1, 6, 34, Salât, 171.
- Buhârî, “Fezailü’l-Kuran”, 19, 21, 34.
- Müslim, “Müsafirîn”, 232, 234.
- İbn Mâce, “Mukaddime”, 16.
- Tirmizî, “Sevabü’l-Kuran”, 14, 15.
- Abdürrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, III, 365-384.
- Muhammed b. Eyyûb el-Becelî, Fezailü’l-Kuran (nşr. Gazve Budeyr), Dımaşk 1988.
- Ca‘fer b. Muhammed el-Firyâbî, Fezailü’l-Kuran (nşr. Yûsuf Osman Fazlullah Cibrîl), Riyad 1409/1989.
- Nesâî, Fezailü’l-Kuran (nşr. Fârûk Hamâde), Beyrut 1413/1992, nâşirin girişi, s. 11-38.
- İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 78, 245, 277, 288.
- Ali b. Muhammed es-Sehâvî, Cemâlü’l-ḳurrâʾ ve kemâlü’l-iḳrâʾ (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb), Kahire 1408/1987, I, 50-123.
- Kurtubî, el-Câmiʿ, I, 78-80; el-Vecîz fî feżâʾili’l-kitâbi’l-ʿazîz (nşr. Alâeddin Ali Rızâ), Kahire 1412/1991.
- Zerkeşî, el-Burhân, I, 432-456.
- Süyûtî, el-İtḳān (Bugā), II, 1113-1143.
- Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1277.
- Ali Şevâh İshak, Muʿcemü muṣannefâti’l-Kurʾâni’l-Kerîm, Riyad 1403-1404/1983-84, III, 310-322.
- İbrâhim Ali Ömer, el-Kurʾânü’l-Kerîm: târîhuh ve âdâbüh, Küveyt 1404/1984, s. 141-162.
- Ebü’l-Fazl Abdullah el-Gımârî, Fezailü’l-Kuran, Beyrut 1406/1986.

(bk. Diyanet İslam Ansiklopedisi, Fazailü'l-Kuran md.)

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet