Mucemul müfehres li elfazil ehadis var mı?

- Varsa yazan veya mütercimi kim?
- Tıpkı Fransız menşeli hadis kelime fihristi "CONCORDANS" gibi...
- Bir hadisi bulmak için hangi kitapları ve hangi yöntemleri kullanmalıyız?

Değerli kardeşimiz,

İstenen hadîsi kolayca kaynaklarından bulup çıkarmak, eskiden beri bir ihtiyaç olarak kendisini hissettirmiştir. Bu maksada yönelik farklı çalışmalar mevcuttur.

1. Etraf Kitapları

Bunlar, öncelikle Buhari, Müslim, Ebu Davud, Nesai, Tirmizi, İbn Mace gibi belli başlı mecmuaların hadîsleri üzerine yapılmıştır. Çalışmaya esas kılınan kitap (veya kitaplar) daki hadîsleri rivâyet eden sahâbîler alfabetik sırayla düzenlendikten sonra her sahâbenin rivâyet ettiği hadîslerden her birinin -mânaya delalet edecek kadar- bir tarafı alınır ve arkadan rivâyetin alındığı fıkhî bölüm belirtilir.

Bunlara örnek, Ebu Mes'ûd İbrahim İbnu Muhammed ed-Dımeşkî'nin (v. 401/1010) Etrafu's-Sahiheyn'i, Ebu'l-Abbas Ahmed İbnu Sâbit İbni Muhammed et-Terkî'nin Etrâfu'l-Kütübi'l-Hamse'si veya buna İbnu Mace'nin de ilâvesiyle, Ebu'l-Fadl Muhammed İbnu Tâhir el-Makdisî'nin te'lif ettiği Etrâfu's-Sitte'si misal gösterilebilir.

Altı kitaba Muvatta'nın da ilavesiyle Abdülgani İbnu İsmâil en-Nablusî (v. 1143/1730) tarafından telif edilmiş bulunan Zehâiru'l-Mevârîs fi'd-Delâleti alâ Mevâdi'l-Ehâdîs daha geniş ve matbu bir etraf kitabıdır.

En geniş etraf kitabı İbnu Hacer el-Askalânî tarafından yapılmıştır: İthâfu'l-Mehere bi-Etrâfı'l-Aşere. İsminden de anlaşılacağı üzere on kitabın etrafını yapmıştır: Muvatta; Şâfi'î, Ahmed İbnu Hanbel ve Dârimî'nin Müsned'leri; İbnu Huzeyme'nin Sahîh'i; İbnu Cârûd'un Müntekâ'sı; İbnu Hibbân'ın Sahîh'i; el-Müstedrek Ebu Avâne'nin Müstahrec'i; Tahâvî'nin Şerhu Me'âni'l-Asâr'ı; Dârakutnî'nin Sünen'i.

2. Alfabetik Eserler

Hadîsleri alfabetik sıraya göre tanzîm eden eserler de baş tarafı bilinen hadîsleri bulmak maksadına yöneliktir. Suyûtî'nin Cem'ul-Cevâmi'si (Câmi'u'l- Kebir de denir), Cami'u's-Sağîr ve Ziyâdetu'l-Cami'i merfu hadîsleri alfabetik sıraya göre tanzîm eden kitaplardır.

Bu gruba, en çok arama ihtiyacı duyulan ve halk arasında şöhret bulan hadîslerin kaynaklarını ve sıhhat durumlarını göstermek maksadıyla te'lif edilen bazı kitaplar da girer. Bunlar da genellikle alfabetik sırayla tanzîm edilmişlerdir: El-Makâsıdu'l-Hasene (Sehâvî'nin) ve Keşfu'l-Hafa (el-Aclûnî'nin) gibi.

3. Miftahlar

Daha sonraki devirlerde belli kitapların hadîslerini, baş kısmını alfabetik tertiple tanzîm ederek, hadîsin bölüm (kitap) ve babını eser içerisinde göstermeyi gaye edinen telifler ortaya konmuştur. Buna en güzel örnek Miftâhu's-Sahiheyn'dir. Muhammed eş-Şerif İbnu Mustafa et-Tokâdî (1312/1897) tarafından ortaya konmuştur. Kavlî hadîsler, Buhârî ve Müslim için iki ayrı bölümde alfabetik sırayla kaydedildikten sonra kitap ismi, bab rakamları, cilt ve sayfa numaraları, Buhârî hadîsleri için Fethu'l-Barî, Umdetu'l-Kârî ve İrşâdu's-Sârî şerhlerinin cilt ve sayfa numaraları, Müslim hadîsleri için de Kastalânî kenarındaki Nevevî Şerhi'nin cild ve sayfa numaraları gösterilmiştir.

Hadîs kitaplarının tahkikli yeni baskılarında, hadîslerin baş taraflarına göre fihristlerini bulmaktayız. Muhammed Fuad Abdu'l-Bâki'nin tahkik ettiği Müslim, İbnu Mâce ve Muvatta baskıları böyledir. Yine Azîz Ubeyd er-Rakkâş tarafından tahkikli olarak neşredilen Tirmîzî ile yine aynı zâtın Tahkîkinden geçen Ebu Dâvud'un sonlarında alfabetik hadîs fihristleri mevcuttur.

Son zamanlarda zenginleşen hadîs çalışmaları, bir çok tanınmış kitapların bu çeşitten fihriste kavuşmasını sağlamıştır. Mesela Ebu Hâcir Muhammed es-Sâd İbnu Besyûnî Zağlûl, Ahmed İbnu Hanbel'in Müsned'inin ve Ebu Nu'aym'ın Hilyetu'l-Evliya'sının ayrı ayrı fihristlerini neşretmiştir (Müsned'inki 1985'te Beyrut'ta Hilye'ninki de yine Beyrut'ta 1986'da basılmıştır). Yine, Dr. Yusuf Abdurrahman el-Mar'aşlî el-Müstedrek Ala's-Sahîheyn ile Sünenu'd-Dârakutnî'de geçen hadîslere fihristler yapmıştır. (Her ikisi de Beyrut'ta 1986 yılında basılmıştır).

Bu cümleden olarak İbnu Sa'd'ın et-Tabakâtu'l-Kübrâ'da geçen hadîsler, Beyrut 1968 baskısı'nın fihrist cildinde, Sahîhu İbni Hibban'ın hadîsleri Beyrut 1987 baskısının fihrist cildinde İmam Begavî'nin Şerhu's-Sünne'sinde geçen hadîsler Beyrut 1983 baskısının fihrist cildinde, Tebrizî'nin Mişkâtu'l-Mesâbîh'inde geçen hadîsler Beyrut 1961 baskısının üçüncü cildinin arkasında gösterilmiştir.

4. Müsteşriklerce Hazırlanmış Fihristler

Asıl amaçları, yetişecek yeni müsteşriklere kolaylık sağlamak da olsa, Hadis sahasında gerçekleştirdikleri MİFTÂHU KUNUZİ'S-SÜNNE ve kısaca Konkordans ("CONCORDANCE") diye anılan el-MU'CEMU'L-MÜFEHRES Lî ELFÂZI'L-HADİSİ'N NEBEVİ adlı fihristler, hadis çalışmalarına olumlu katkılarda bulunan ve giderek bu çalışmaların temel müracaat kitapları niteliğini alan gayretlerdir. Şimdi bu iki fihrist çalışmasını tanıyalım.

a. Miftahu Kunûzi's-Sünne

Müsteşrik A.J. Wensinck (Vensink) tarafından İngilizce olarak ve 14 kitab esas alınarak hazırlanan bu konu fihristi, Muhammed Fuad Abdülbâkî tarafından Arapça’ya çevrilmiş ve böylece İslam Dünyasına yayılmıştır.

Kitap, alfabetik olarak ana konu ve şahıs isimlerini, sonra da bu ana konunun tâli bahislerini vermekte ve her defasında da ihtiva ettiği 14 kitaptan hangilerinin nerelerinde o konuyu bulmak mümkünse, remizlerle ve rakamlarla işaret etmektedir.

Miftahu Kunûzi's-Sünne'nin ihtiva ettiği kitaplar ve remizleri şöylece sıralanabilir:

1. Sahihu'l-Buhârî    Leiden, 1862-68/1907-8 baskısı
2. Sahihu Müslim    Bulak, 1290 baskısı
3. Süneni Ebî Davud    Kahire, 1280 baskısı
4. Sünenu't-Tirmizî    Bulak, 1292 baskısı
5. Sünenü'n-Nesâî     Kahire, 1312 baskısı
6. Sünenu Ibn Mâce     Kahire, 1313baskısı
7. Sünenı'd-Dârimî     Dehli, 1337 baskısı
8. Muvatta-ı Mâlik     Kahire, 1279 baskısı
9. Müsnedu Ahmed b.Hanbel     Kahire, 1313 baskısı
10. Müsnedu't-Tayâlisi     Haydarâbâd, 1321 baskısı
11. Sîretu îbn Hişâm     Göttingen, 1859 baskısı
12. Tabakâtu Ibn Sa'd     Leiden, 1904-1908 baskısı
13. Meğazî'l-Vâkıdî     Berlin, 1882 baskısı
14. Müsnedu Zeyd b. Ali    Milano, 1919 baskısı.

1. Kitab ve hadis numaralan verilenler: Bunlar,  Müslim, Muvatta, Tayâlisî'nin Müsned'i ve Zeyd b. Ali'nin Müsned'idir.

2. Kitab ve bab numaraları verilenler: Bunlar, Buhârî, Ebu Davud, Tirmizi, Nesâî, İbn Mâce, Dârimî'nin kitaplarıdır.

3. Cild ve sayfa numaraları verilenler: Bunlar da Ahmed b. Hanbel'in Müsned'i, İbn Sa'd'ın Tabakât'ı, İbn Hişam'ın Siret'i ve Vâkidî'nin Meğazi’sidir.

Burada Zeyd b. Ali (122/739)'ye izafe edilen MÜSNED üzerinde bir noktaya işaret etmekte fayda vardır. Zeyd b. Ali'den rivayet eden Ebû Halid Amr b. Hâlid el-Vâsıtî, hadis imamlarınca kendisine güvenilmeyen ve yalancılıkla itham edilen biridir. Bu husus bilinerek bu kitâptan ihtiyatla yararlanılmalıdır.

b. Concordance

Fransızca olarak "Concordance et Indices de la Tradıtıon Musulmane", Arapça olarak "el-Mu'cemu'l-Mufehres li Elfazı'l-Hadisi'n-Nebevi" adını taşıyan ve kısaca "Concordance" diye anılan hadis fihristi, Amsterdam Kraliyet Akademisi'nin himayesinde ve değişik ülkelere ait 15 kadar akademi ve enstitünün ilmî ve mâlî desteğiyle gerçekleştirilmiş modern bir çalışmadır.

Kütüb-i sitte'ye ilâve olarak Dârimî'nin Sünen'i, İmam Malik'in Muvatta'ı ve Ahmed b. Hanbel'in Müsned'ini ihtiva eden Concordance'm hazırlanması için çalışmalar fiilen 1916 yılında Juynboll, Wensinck, Horovitz ve başka bazı müsteşriklerin planlamasıyla başlatılmıştır. Muhtelif ülkelerden 40 kadar ilim adamı tarafından sürdürülen çalışmanın ilk ürünü, birinci cildi tam 20 yıl sonra 1936'da Leiden'de neşredilmiştir. 7. Cildi 1969'da, 8. cildi ise 1988'de yayınlanmıştır.

Şahıs ve yer isimlerine tahsis edilmiş olan 8. cild dışında hadislerde yer alan önemli ifâdelerin, lügat tekniği içinde anılan 9 kitaptaki yerlerine işaret eden Concordance’da, ihtiva ettiği kitâplar için kısaltmalar kullanılmıştır. Bu kısaltmalar her sayfa altında gösterilmek suretiyle araştırıcıya yardımcı olunmuştur.

Bu 9 kitap için verilen rakamlar değişik anlamlardadır. Bu açıdan şöyle bir gruplandırma yapmak gerekmektedir:

1. Bölüm (kitab) adından sonra bâb numarası verilenler: Bunlar, Buhârî, Ebû Davud, Tirmizî, İbh Mâce, Nesâî ve Dârimî'nin ki-tablarıdır.

2. Bölüm (kitab) adından sonra hadis numarası verilenler: Bunlar da sadece Müslim'in Sahih'i ve îmam Mâlik'in Muvatta'ıdır.

3. Cild ve sayfa Numarası verilenler: Bu, yalnızca Ahmed b.Hanbel'in Müsned'idir.

Concordance'tan kolaylıkla yararlanabilmek için, her şeyden önce, Muhammed Fuad Abdülbâkî tarafından hazırlanmış bulunan ilk sekiz kitabın, kitab (bölüm) ve bab isim ve numaralarım gösteren Teysîru'l-menfea adlı eser yardımıyla dikkatli bir şekilde kendi kitaplarımıza kitap ve bab numaralarını işlemek gerekmektedir.

Ayrıca aynı numaraların sayfa başlarına kaydedilmesi daha kolaylaştırıcı olacaktır.

Öte yandan Concordance'tan kısa zamanda aranılan hadis hakkında bilgi alabilmek için, o hadiste geçen "en nâdir ve müştakk" kelimenin tesbit edilmesi ve o kelimeden hareketle aramaya başlamak gerekir.

Bir hadis için bir-iki kelimeden bakıldıktan sonra bulunmazsa, hemen bu hadisin Concordance'ın ihtiva ettiği dokuz kitapta bulunmadığı hükmüne varmamak lâzımdır. Daha başka kelimelerden araştırma sürdürülmelidir. Hazırlayıcıların hangi kelimeyi önemli gördüklerini her zaman doğru olarak kestirmek mümkün olmayabilir. Tahmin edilmeyen bir kelimeden o hadisi almış olabilirler.

Concordance'ta kelimeler, mazî, müzarî, emir... malum, meçhul sırasıyla ve şahıs zamirleri de emsile-i muttaride sırasına göre dizilmişlerdir. Bu husus da göz önünde bulundurulursa, daha kısa zamanda sonuca varılabilir.

Concordance'tan faydalanma süresinin kısaltılması biraz da onu çok çok şahsen kullanarak kazanılacak melekeye bağlıdır.

Ayrıca, Concordance'tan tesbit edilen kitap, bab veya hadis numaralarının ait oldukları kaynaklardan tek tek kontrol edilmesi,hele bilhassa metinlerin gösterilen yerde bulunup bulunmadıklarının tetkiki asla unutulmamalıdır.

Bu yapılmadan Concordance üzerinden verilecek isim ve rakamlarda az da olsa, hata ihtimali bulunacağından, bazen büyük mahcubiyetler doğabilir. Araştırmacılar bu pek önemli noktayı ihmal etmemelidirler.

Şu iki nokta da bilinmelidir:

a. Concondance'ta, Müslim'in Sahih'inde sadece sened'i zikredilmiş fakat metni verilmemiş rivayetlere atıf yapılmamıştır.

b. Muvatta'daki sadece merfu hadislere atıf yapılmış, İmam Malik'e ve öteki zevata ait görüşlere ("âsâr") işaret edilmemiştir.

Bir Hadisin Kaynağını Bulmakta İhtimaller ve Başvurulacak Eserler

Bir hadisin kaynağını bulmak, her şeyden önce araştırılacak metnin hadis olduğunu kesinlikle bilip bilmemeye bağlıdır. Sonra da metnin elde mevcut bölümüne, konusunun veya sahâbî râvisinin bilinmesine vs. değişik durumlara göre değişik ihtimaller söz konusudur.

Şimdi biz, bu ihtimalleri ve her ihtimâle göre hangi eserlerden yararlanarak hadisi bulabileceğimizi göstermeye çalışacağız. Araştırılacak söz için iki ihtimal vardır:

1. Hadistir.
2. Hadis olduğu kesin olarak belli değildir.

1. Araştırılacak Olan Söz Hadistir:

Bu takdirde 4 ihtimal söz konusudur:

a. Hadisin Metni Bilinir.

Bu takdirde de iki ayrı ihtimal mevcuttur:

- Hadisin ilk kelimesi (yani baş kısmı) eldedir. Bu halde yapılacak iş, hadis metinlerini alfebetik olarak ihtiva eden ve kaynak gösteren el-Câmi'u's-sağir, Râmûzu'l-ehâdîs gibi eserlere; ikinci olarak da Müslim, Muvatta, İbn Mace ve Mişkâtu'l-mesâbih gibi sonunda veya müstakil olarak alfebetik fihristi bulunan kitaplara başvurmaktır.

Elde mevcut olan bu ilk kelime müştakk bir kelime ise, pek tabii olarak Concondance'a da bakılabilir. Ayrıca aslında hadis olup olmadığı kesin belli olmayan metinler için başvuru kaynağı olan, Keşfu'l-hafâ ve el-Mekâsıdu'l-hasene gibi eserlere de müracaat edilebilir.

- Hadisin herhangi bir (veya birkaç) kelimesi eldedir. Bu halde yapılacak iş, mümkünse, elde mevcut kelimelerin her birinden hareketle Concordance'tan yararlanmaktır. Ayrıca elde mevcut kelimeler, hadisin konusu hakkında bir fikir verebilir. Concordance'dan bulunamaması halinde, Miftahu Kunuz'is-sünne gibi konu fihristlerine veya Musannef türü eserlerin ilgili konularına tek tek bakılabilir.

b. Hadisin Konusu Bilinir.

Bu takdirde yapılacak iş, öncelikle konuyu Miftahu Kunûzi's-sünne'de aramaktır.

Bu miftahın muhtevası dışında kalan, Zevâid, Müstedrek, Müstahrac ve Camiu'1-usûl, Kenzu'l-ummal ve et-Tac gibi ale'l-ebvâb (musannef) eserlere de baş vurmak gerekir. Şayet eldeki hadisin konusu, müstakil hadis kitaplarında incelenmiş, edeb, tergib-terhib, zikir-dua, delâil, şemail, siyer vs. gibi bir konu ise, o takdirde doğrudan bu konulara tahsis edilmiş eserlere başvurmak doğru olur.

c. Hadisin Şahabı Râvisi Bilinir.

Bu takdirde yapılacak iş, hiç kuşkusuz, ale'r-ricâl telif edilmiş Müsned ve Mu'cemler'e başvurmaktır. Bunun için de Ahmed b.Hanbel'in Müsned'i ile Taberânî'nin el-Mu'cemu'l-kebîr'i en geniş ölçüde istifade edilecek aslî hadis kaynaklarıdır.

Tabiî bu konuda yararlanılacak bir başka yardımcı eser türü de Etraf Kitablarıdır. Çünkü etraf kitabları, öncelikle sahâbi isimlerini alfabetik sıraya koyar, sonra sahâbîden gelen rivayetleri sıralamaya çalışır. (Geniş bilgi için bk. İsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyâtı, İFAV Yayınları: 202-226)

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet