Nureddin Heysemi kimdir, eserleri nelerdir?

- Eserlerindeki hadislerin sıhhat durumu nedir?
- Kaynaklarında Sahih Hadisler mi bulunur?
- Hangi alanlarda çalışmalar yapmıştır?
- Hadise bakış açısı nasıldır?

Değerli kardeşimiz,

Nureddin Heysemi

Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân el-Heysemî (ö. 807/1405), Mecmau’z-zevâid adlı eseriyle tanınan muhaddistir.

Nureddin Heysemi’nin kendi telif ettiği hadis kitabı yoktur; bazı hadis kitapları üzerine çalışmalar yapmış ve hadislerin sıhhat durumlarıyla ilgili değerlendirmelerde bulunmuştur.

Üzerinde çalıştığı ve değerlendirmelerde bulunduğu hadis kiatplarında sahih hadislerin yanında zayıf hadisler de vardır.

Ehlisünnet bir alimdir, hayatını, hadislere ve hadis ilimlerine vermiştir.

Receb 735’te (Mart 1335) Mısır’da Fustat ile Mukattam dağı arasındaki Sahrâ’da doğdu. Oradaki Ebü’l-Heysem köyüne nisbetle Heysemî diye anılır. Onun bu nisbesinin hemşehrisi Ahmed b. Hacer el-Heytemî’nin (ö. 974/1567) nisbesine benzemesi sebebiyle bazı müellifler iki âlimi birbirine karıştırmıştır.

Heysemî’nin babasının Fustat Sahrâsı’nda ticaretle meşgul olduğu kaydedilmektedir.

Heysemî, ilk öğreniminden sonra on beş yaşında iken tahsil için Kahire’ye gitti. Çeşitli hocalardan faydalandığı sırada kendisinden on yaş büyük olan Zeynüddin el-Irâkī ile tanıştı. Zamanla hem ilimde rehberi ve hocası hem de hâmisi olan Irâkī ile Kahire, Haremeyn, Kudüs, Dımaşk, Ba‘lebek, Halep, Hama, Humus ve Trablus gibi ilim merkezlerine seyahatler yaptı; bütün hac ziyaretlerinde onunla birlikte bulundu. Hemen hemen aynı âlimlerden aynı eserleri beraber okudular.

Heysemî’nin diğer hocaları arasında İbn Abdülhâdî Muhammed b. Abdullah b. Muhammed, İbnü’l-Mülûk Muhammed b. İsmâil b. Abdülazîz, kendisinden Śaĥîĥ-i Buħârî’yi okuduğu Muzafferüddin Muhammed b. Muhammed b. Yahyâ el-Attâr, Śaĥîĥ-i Müslim’i ve Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’ini okuduğu İbnü’l-Habbâz Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim, Ebû Dâvûd’un es-Sünen’ini okuduğu Ahmed b. Ebû Bekir b. Ömer el-Meydûmî, Muhammed b. İsmâil b. Ömer el-Hamevî ve İbn Kayyim ez-Ziyâiyye diye bilinen Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim anılabilir.

Heysemî en çok faydalandığı hocası Zeynüddin el-Irâkī’nin birçok kitabını, hatta derslerde birlikte takip ettikleri eserleri ondan bir kere daha okumuş, imlâ meclislerinde yazdırdığı hadisleri kaydetmiş ve bütün eserlerini istinsah etmiştir. Irâkī hayatta olduğu sürece Heysemî onun şahsına ve hadis alanındaki otoritesine olan saygısından dolayı hadis rivayetinden kaçınmıştır.

Irâkī de Heysemî’yi çok sevmiş, kızı Hatice ile onu evlendirmiş, bu evlilikten birkaç çocukları olmuştur.

Heysemî, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde bulunup Kütüb-i Sitte’de yer almayan hadisleri bir araya getirme işini ve daha sonraki çalışmalarını Irâkī’nin tavsiyesi ve yardımıyla yapmıştır.

Irâkī’den hadis okumaya gelenler Heysemî’den de faydalanma imkânı bulmuşlar ve bu sayede başta Irâkī’nin oğlu İbnü’l-Irâkī Ebû Zür‘a Veliyyüddin, Takıyyüddin el-Fâsî, Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîrî, İbn Merzûk el-Hafîd, İbn Hacer el-Askalânî ve Bedreddin el-Aynî gibi isimler olmak üzere pek çok talebe ondan ders almıştır. (Necmeddin İbn Fehd, s. 536)

Bunlar arasında İbn Hacer el-Askalânî’nin ayrı bir yeri vardır. İbn Hacer, Irâkī’den öğrenmek istediği birçok ilmî konuda Heysemî’nin yardımını görmüş, Heysemî’nin Mecmau’z-zevâid’inin üçte biriyle Zevâidü Müsnedi Aĥmed’in dörtte birini diğer talebe arkadaşlarıyla beraber, Beyhakī’nin es-Sünenü’l-kübrâ’sının üçte birini de tek başına ondan okumuştur.

Heysemî, bu kabiliyetli öğrencisinin Mecmau’z-zevâid’i tenkide hazırlandığını duyduğu zaman ona gücendiğini ima etmiş, o da hocasını üzmemek için bu çalışmasından vazgeçmiştir.

İbn Hacer, Irâkī ile Heysemî arasındaki sıcak ilişkiden hayranlıkla söz etmekte, Heysemî’nin elli altı yıl boyunca Irâkī’ye ve ailesine hizmet ettiğini belirtmektedir.

Heysemî 29 Ramazan 807 (31 Mart 1405) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Bâbülberkūkıyye’nin dış tarafına defnedildi. Kaynakların bir kısmında 19 Ramazan 807’de (21 Mart 1405) öldüğü kaydedilmekteyse de bunun bir okuma hatasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır.

Kaynaklarda Heysemî’nin sakin tabiatlı, gösterişten hoşlanmayan, iyilik sever, zühd ve takvâ sahibi bir kimse olduğu belirtilmektedir.

Heysemî’nin, Irâkī ile birlikte çeşitli hocalardan okuduğu kitapları onun gibi doğrudan rivayet etme yetkisine sahip olduğu halde bunları Irâkī’den okumuş gibi rivayet etmesi, hocasına duyduğu derin saygı yanında alçak gönüllü bir âlim olduğunu da göstermektedir.

Eserleri

Zevâid Çalışmaları.

1. Ġāyetü’l-maķśad fî zevâidi Aĥmed.

Irâkī’nin tavsiyesi üzerine 776 (1374) yılında kaleme aldığı bu kitabında Heysemî, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde yer alıp Kütüb-i Sitte’de bulunmayan hadisleri bir araya getirmiştir. Eser üzerinde, Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi’nde 1981-1988 yılları arasında Seyfürrahman Mustafa, Abdurrahman Muhammed Sirâc gibi araştırmacılar doktora çalışması yapmışlardır.

2. Keşfü’l-estâr an zevâidi’l-Bezzâr.

Heysemî bu kitabında, Bezzâr’ın el-Müsned’inde bulunduğu halde Kütüb-i Sitte’de yer almayan 3698 rivayeti bablarına göre sıralamış, Bezzâr’ın hadislere dair kısa değerlendirmelerini aynen, uzun açıklamalarını kısaltarak almış, ayrıca Buhârî’nin ta‘likleriyle Ebû Dâvûd’un el-Merâsîl’de ve Tirmizî’nin eş-Şemâil’de topladığı rivayetlerle Nesâî’nin es-Sünen’i dışındaki nakillerini de bu eserde bir araya getirmiştir.

3. el-Maķśadü’l-alî (alâ) fî zevâidi Ebî Yalâ el-Mevśılî.

Mevsılî’nin el-Müsned’inde bulunup Kütüb-i Sitte’de yer almayan 2030 hadisin bablarına göre tertip edildiği bu eserin bir nüshası Üsküdar Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 233).

Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de kitap üzerinde bir doktora çalışması yapan Nâyif b. Hâşim ed-Daîs, daha sonra eserin tam metnini ihtiva eden bu çalışmasını yayımlamıştır. (Cidde 1402/1982).

4. Mecmau’l-baĥreyn fî zevâidi’l-Mucemeyn.

Heysemî, Zevâidü Mucemeyi’ŧ-Taberânî adıyla da anılan bu eserinde Taberânî’nin el-Mucemü’ś-śaġīr ve el-Mucemü’l-evsaŧ’ında yer aldığı halde Kütüb-i Sitte’de bulunmayan rivayetleri tesbit etmiş; ayrıca Tirmizî’nin eş-Şemâil’inde ve Nesâî’nin es-Sünenü’l-kübrâ, Amelü’l-yevm ve’l-leyle, et-Tefsîr gibi eserlerinde bulunup Kütüb-i Sitte’de yer almayan rivayetleri de bu kitabında bir araya getirmiştir.

Abdülkuddûs b. Muhammed Nezîr tarafından biri fihrist olmak üzere dokuz cilt halinde neşredilmiştir. (Riyad 1413/1992)

5. Mecmau’z-zevâid ve menbau’l-fevâid.

Heysemî bu eserini yukarıda zikredilen dört zevâid ile el-Bedrü’l-münîr’i tamamladıktan sonra kaleme almıştır.

Zevâid kitaplarının en meşhuru olan bu eser önce taş baskısı olarak bir cilt (Dehli 1308/1891), daha sonra Hüsâmeddin el-Kudsî’nin tashihiyle on cilt (Kahire 1351-1353; Beyrut 1967) halinde yayımlanmıştır.

Muhammed Dervîş de eseri, hadisleri numaralayıp bir önceki baskının cilt ve sayfalarını göstermek suretiyle Buġyetü’r-râid fî taĥķīķi Mecmai’z-zevâid adıyla neşretmiştir. (I-X, Beyrut 1414/1994)

6. Mevâridü’ž-žamân ilâ zevâidi İbn Ĥibbân.

İbn Hibbân’ın el-Müsnedü’ś-śaĥîĥ’inde bulunup Śaĥîĥayn’da yer almayan 2647 hadisi ihtiva etmektedir.

Eserin mukaddimesinde Heysemî, İbn Hibbân’ın sahih hadisleri bir araya getirmedeki ölçüsüne güvenerek senedlerden sahâbîler dışındaki râvileri çıkarmayı düşündüğünü, fakat hocası Irâkī’nin oğlu İbnü’l-Irâkī’nin uyarısı üzerine eserdeki bazı hadislerin muhaddislerce tenkit edildiğini dikkate alarak senedleri aynen muhafaza ettiğini söylemektedir.

Şuayb el-Arnaût tarafından iki cilt halinde yayımlanan eseri (Beyrut 1414/1993), Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî ve Abduh Ali el-Kûşek titiz bir çalışmayla biri fihrist olmak üzere dokuz cilt halinde neşretmişlerdir. (Dımaşk 1411-1414/1990-1993)

7. Zevâidü İbn Mâce ale’l-kütübi’l-ħamse.

Eserin bir nüshası Haydarâbâd Âsafiye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. (Brockelmann, GAL Suppl., II, 82)

8. Buġyetü’l-bâĥiŝ an zevâidi Müsnedi’l-Ĥâriŝ.

Heysemî bu çalışmasında, Hâris b. Ebû Üsâme’nin (ö. 282/896) kendisine tamamına yakın kısmı ulaşan, fakat günümüze pek az bir bölümü gelmiş olan Müsned’inin (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 55/2, vr. 183a-197a, nr. 101/16) Kütüb-i Sitte’de bulunmayan 1136 kadar rivayetini bir araya getirmiştir.

Son tarafı eksik olan Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’deki (Hadis, nr. 705, 138 varak) yegâne nüshası üzerinde Hüseyin Ahmed Sâlih el-Bâkerî Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de bir doktora çalışması yapmış (1405/1985) ve Hâris b. Ebû Üsâme’nin Müsned’inin eksik kısımlarını onun başka kitaplardaki rivayetlerinden faydalanarak tamamlamaya çalıştığı bu eserini iki cilt halinde yayımlamıştır. (Medine 1413/1992)

9. el-Bedrü’l-münîr fî zevâidi’l-Mucemi’l-kebîr.

Taberânî’nin, sahâbî râvilerin adlarına göre sıraladığı 25.000 kadar rivayeti ihtiva eden el-Mucemü’l-kebîr’inin (I-XXV, nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Bağdat 1978-1983) bablara göre tertip edildiği bir çalışmadır.

Kettânî’nin üç cilt olduğunu söylediği (er-Risâletü’l-müstetrafe, s. 374) eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

Tertip Çalışmaları.

Heysemî’nin, kolayca faydalanmaya elverişli bulmadığı için daha kullanışlı hale getirmek amacıyla kitaplara ve bablara göre düzenlediği veya alfabetik sıraya koyduğu eserler şunlardır:

1. Taķrîbü’l-buġye fî tertîbi eĥâdîŝi’l-Ĥilye.

Heysemî, Ebû Nuaym’in Ĥilyetü’l-evliyâ adlı eserinde isnadlarıyla birlikte rivayet edilen hadisleri bir araya getirerek bablara göre tertip ettiği bu çalışma daha müsvedde halindeyken vefat edince İbn Hacer el-Askalânî eser üzerinde çalışarak yaklaşık dörtte birini gözden geçirmiştir. (Brockelmann, GAL, I, 445; II, 91; Suppl., II, 617)

2. Tertîbü Ŝiķāti’l-İclî.

Ebü’l-Hasan el-İclî’nin sahâbî râvilerle tâbiîn, tebeu’t-tâbiînden ve daha sonraki nesilden sika kabul ettiği râvileri bir araya getirdiği bu eseri Heysemî alfabetik olarak düzenlemiş, İbn Hacer el-Askalânî de ona bazı ilâveler yapmıştır.

Eser Abdülmu‘tî Kal‘acî tarafından Târîħu’ŝ-ŝiķāt adıyla yayımlanmıştır. (Beyrut 1405/1984, bu baskı 2116 râviyi ihtiva etmektedir)

3. Tertîbü Ŝiķāti İbn Ĥibbân.

Heysemî’nin, İbn Hibbân’ın muhtelif tabakalar halinde bir araya getirdiği sika râvileri alfabetik sıraya koyduğu bu eseri Muhammed Abdürreşîd tarafından eŝ-Ŝiķāt adıyla yayımlanmıştır. (I-IX, Haydarâbâd 1393-1403/1973-1983)

Kettânî, Heysemî’nin Zevâidü’l-Firdevs adlı bir eserinin daha bulunduğunu söylemektedir. (bk. TDV İslam Ansiklopedisi, Heysemi md.)

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet