İbn Abbas tefsiri uydurma mı?

En eskir tefsir olan İbn Abbas tefsiri gerçekten ona mı ait? Senedi sağlam mı?

Değerli kardeşimiz,

Kuran-ı Kerîm’in inceliklerini anlayıp yorumlaması için Hz. Peygamber (asm) Efendimizin özel olarak dua ettiği Abdullah b. Abbas’ın tefsir ilmindeki üstünlüğü, daha ilk devirlerden itibaren hemen herkes tarafından kabul edilmiştir.

Ayetlerin nüzul sebeplerini, nasih ve mensuhunu çok iyi bildiği gibi Arap edebiyatına olan vukufu da mükemmeldi. Onun Nafi b. Ezrak’ın sorularına verdiği doyurucu cevaplar, edebiyattaki üstün mevkiini göstermek için kâfidir.

Bu sebeple ashap devrinden itibaren “Hibrü’l-ümme (Ümmetin bilgini), Tercümanü’l-Kuran” unvanlarıyla anılagelmiştir. Nitekim Halife Ömer, Bedir ashabının da katıldığı ilim meclislerinde, yaşının küçük olmasına rağmen onu da bulundurur ve fikirlerine değer verirdi.

İbn Abbas’a nispet edilen tefsir rivayetleri sayıca pek çok olduğu gibi sağlamlık bakımından da farklılık arzetmektedir. Hemen her ayet hakkında ondan bir veya birkaç tefsir şekli rivayet edilmiştir. Bu rivayet karmaşasından dolayı İmam Şafii, İbn Abbas’tan tefsire dair 100 civarında hadisten başka bir şeyin sabit olmadığını söylemek mecburiyetinde kalmıştır.

Münekkitler İbn Abbas’tan gelen tefsir yollarını (tarik), ona nispetleri açısından tek tek inceleyerek değerlendirmişler ve bunların kimler tarafından hangi eserlerde kullanıldığını da ortaya koymuşlardır.

Bu tefsir tarikleri ve sıhhat durumları şöyledir:

1. Muaviye b. Sâlih tariki

Ebû Sâlih Abdullah b. Sâlih – Ali b. Ebû Talha – İbn Abbas (yahut Mücâhid veya Saîd b. Cübeyr vasıtasıyla İbn Abbas). En sağlam tarik budur. Buhari’de (ta‘lîkan zikrettiği tefsirlerde), Müslim’de ve sünenlerde bu tarikle rivayetler vardır. Ayrıca Taberî, İbn Ebû Hâtim ve İbnü’l-Münzir de bu yolu tercih etmişlerdir.

2. Kays b. Müslim el-Kûfî tariki

Atâ b. Sâib – Saîd b. Cübeyr – İbn Abbas. Buhârî ve Müslim’in şartlarını haiz sağlam bir tarik olup Firyâbî ve el-Müstedrek sahibi Hâkim tarafından kullanılmıştır.

3. İbn İshak tariki

Muhammed b. Ebû Muhammed – İkrime veya Saîd b. Cübeyr – İbn Abbas. “Hasen” mertebesinde sağlam olup Taberî, İbn Ebû Hâtim ve Taberânî tarafından çokça kullanılmıştır.

4. Süddî (el-Kebîr) tariki

Ebû Mâlik veya Ebû Sâlih vasıtasıyla İbn Abbas’a varan bu tarik de makbul sayılmıştır. Müslim, sünen-i erbaa ve Taberî bu tarikle rivayette bulunmuşlardır.

5. İbn Cüreyc tariki

Aradaki ravileri atlayarak doğrudan doğruya İbn Abbas’tan nakiller yapan İbn Cüreyc, topladığı rivayetlerin sağlamlığına dikkat etmemiştir. Bu sebeple onun rivayetleri başka yollarla desteklenmediği takdirde makbul sayılmamıştır.

Ancak, Haccâc b. Muhammed’in aynı tarikle İbn Abbas’tan rivayet ettiği tefsir cüzü ittifakla sahih kabul edilmiştir.

6. Dahhâk b. Müzâhim tariki

Rivayet zinciri içinde yer alan Saîd b. Cübeyr’i zikretmediği için sağlamlığına güvenilmez. Bu tarikin zayıf sayılan rivayetleriyle Taberî, İbn Ebû Hâtim, İbn Merdûye ve İbn Hibbân nakiller yapmışlardır.

7. Atıyye el-Avfî tariki

Aradaki ravileri atlayarak doğrudan doğruya İbn Abbas’tan rivayette bulunduğundan güvenilemez. Tirmizî, bu yolla gelen bazı hadisleri “hasen” saymıştır. Taberî ve İbn Ebû Hâtim de bu yolla pek çok rivayette bulunmuşlardır.

8. Mukātil b. Süleyman tariki

Güvenilemez.

9. Muhammed b. Sâib el-Kelbî tariki

Ebû Sâlih Bâzân yoluyla İbn Abbas’tan gelen bu tarik son derece zayıftır. Hele Süddî (es-Sağîr) yoluyla gelmişse asla güvenilemez.

Bununla birlikte Salebî ile Vâhidî bu tarikle pek çok rivayette bulunmuşlardır.

Fîrûzâbâdî tarafından derlenip İbn Abbas’a nisbet edilen Tenvîrü’l-miḳbâs adlı tefsir bu tarikle rivayet edilmiştir.

Kaynaklar:
İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1388/1968, II, 365-372.
Müsned, I, 214-374; V, 116-122.
Buhârî, “ʿİlim”, 17, “Vuḍûʾ”, 10.
Müslim, “Zühd”, 72.
Tirmizî, “Nikâḥ”, 29.
Müberred, Bâbü’l-Ḫavâric (el-Kâmil’den ayrı basım), Dımaşk, ts., s. 9.
Ya‘kūbî, Târîḫ, II, 205.
Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), III, 546; IV, 108, 125; V, 141-143.
Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), II, 364; III, 60-62.
Beyhakī, es-Sünenü’l-kübrâ, VII, 205-206.
İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ġābe (Bennâ), III, 290-294.
İbn Kesîr, el-Bidâye, Beyrut 1401/1981, VII, 323; VIII, 295-307.
Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, I, 40.
İbn Hacer, el-İṣâbe, II, 330-334.
Süyûtî, el-İtḳān (Ebü’l-Fazl), II, 56-88.
Zürkānî, Menâhilü’l-ʿirfân, Kahire 1362/1943, I, 483-484.
Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1973-74, I, 241-247.
Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Kahire 1381/1961-62, I, 65-83.
Emîr Abdülaziz, el-Enkiḥatü’l-fâside, Amman 1402-1403/1982-83, II, 646-651.
Ebû Zehra, eş-Şâfiʿî, Kahire 1367/1948 ⟶ Kahire, ts. (Dârü’l-fikri’l-Arabî), s. 44-45.
Abdülazîz b. Abdullah el-Humeydî, Tefsîru İbn ʿAbbâs ve merviyyâtühû fi’t-tefsîr min kütübi’s-sünne, Riyad, ts. (Câmiatü Ümmi’l-kurâ yayını), I, 17-18, 21, 25-29.
İsmail Cerrahoğlu, Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Âmiller, Ankara 1968, s. 97-104.
İsmail Cerrahoğlu, “Tefsirde Atâ b. Ebi Rabâh ve İbn Abbâs’dan Rivâyet Ettiği Garibu’l-Kur’anı”, AÜİFD, XXII (1978), s. 17-104.
Mustafa Çetin, “Abdullah b. Abbas ve Tefsîri”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 1983, I, 227-238.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet