Hz. Osman, Peygamberimizin sürgün ettiği Mervan’ı neden affetti?

İki sorum var:
1. Hz. Osman Peygamberimizin sürgün ettiği Mervan’ı neden Medine’ye getirdi?
2. Hz. Muaviye neden Mervan bin Hakem'i Hicaz'a vali atadı?
Mervan bin Hakem'in ameli malumunuzdur. Hazreti Peygamber'in lanet ettiği ve sürgün ettiği birisi olmasına rağmen Hz. Osman ilk iki halifenin aksine sürgününü kaldırmış, Mervan'ı tekrar Medine’ye getirtmiş ve Halifeye sekreter yapmıştır. Sonrasında gelişen olaylarda Hz. Osman'ı katletmeye gelen grubu Hz. Ali ikna edip geri göndermiş fakat Mervan, Halife Osman'ın adına, onların geri dönmeleri halinde katledileceklerine dair mektup göndertmiştir. Bu mektup üzerine isyancılar geri dönüp Hazreti Osman'ı şehit etmişlerdir. İslam'ı bölen ilk fitnenin, Hz. Osman'ın şehadetinin sebebi bu olay ve Mervan'dır. Sonrasında Raşid Halifelerden olan Hz. Ali kendisini sekreterlik görevinden almış, bunun üzerine Hz. Ali'ye biat etmemiş, Cemel'de Hz. Ali'nin karşısında durmuş ve kendi tarafındaki Talha bin Ubeydullah'ı katletmiştir. Böylesine melun ve kafirliği aşikar birisini Hazret Muaviye neden halifeliğinin ilk yılında Hicaz'a Vali atamıştır? Hazret bizim göremediğimiz neyi gördü acaba?

Değerli kardeşimiz,

Bu konuda ondan fazla kaynağa baktık. Hiçbir yerde Resulullah’ın Mervan’a lanet ettiğine rastlayamadık. Sürgün edilen kişi, Mervan değil, Mervan’ın babası Hakem’dir.

Hz. Osman amcası Hakem’i Medine’ye getirmesinin gerekçesi olarak hem akrabasına iyilik yaptığını ve sılay-ı rahim dediğimiz bunun akrabayı gözetmek olduğunu söylemiş (1) hem de bu konuda Peygamberimiz ahirete göç etmeden önce ondan izin adlığını belirtmiştir. (2)

Bu kısa bilgiden sonra detaya gelince:

Cevap 1:

Mervan b. Hakem gerçekten Resûlullah tarafından “lanetlendi” ve “sürgün edildi” mi?

Hayır sürgün edilen Merva’nın babası Hakem’dir. Mervan küçük olduğu için ailesiyle beraber o da gitmiştir.

Hakem’in sürgünün sebebi olarak, Resulullah’ın arkasından hareketlerini taklit ederek alay etmesi, mahrem konuları tecessüs etmesi gibi konular zikredilir. (3)

Bu sürgün Hakem içindir; oğul Mervan için değildir.

Cevap 2:

Hz. Muaviye Mervan b. Hakem’i neden Hicaz’a vali atadı?

Mervan b. Hakem, İslam tarihinin en tartışmalı şahsiyetlerinden biridir. Babası Hakem b. Ebi’l-As, Hz. Peygamber (asm) Efendimiz tarafından Medine’den saygısız davranışları sebebiyle sürülmüş; bu sürgün Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer dönemlerinde de kaldırılmamıştı.

Ancak Hz. Osman, akrabalık bağı sebebiyle sürgünü kaldırmış ve hem babası Hakem’i hem de genç Mervan’ı Medine’ye döndürmüştür.

Mervan, Medine’ye döndüğünde devlet katipliği gibi en kritik görevlere yerleştirilmiş ve bu görev, Hz. Osman’a yönelen eleştirilerin merkezine oturmuştur. (4)

Hz. Osman’ın katledilmesine giden süreçte Mervan’ın, isyancı grubun güvenini bozacak kritik mektup olayı hadiseyi alevlendirmiş, bu nedenle birçok tarihçi Mervan’ı “fitnenin ateşleyici unsurlarından” biri olarak değerlendirmiştir.

Cemel’de ise Talha b. Ubeydullah’ı -kendi saflarında olmasına rağmen- Hz. Osman’ın kanının sorumlusu olduğu gerekçesiyle okla vurarak öldürmüştür. Bu olay üzerine Hz. Ali: “بَشِّرُوا قَاتِلَ طَلْحَةَ بِالنَّارِ” “Talha’nın katilini ateşle müjdeleyin!” buyurmuş (5); Talha’nın cesedini görünce gözyaşları içinde “Keşke bu günden yirmi yıl önce ölseydim” diyerek büyük bir acı göstermiştir. (6)

Mervan’ın bu ağır günahlarına rağmen, Hz. Muaviye döneminin ilk yılında Hicaz valiliğine atanması doğal olarak tarihçilerce çokça sorulan bir mesele olmuştur.

Peki Hz. Muaviye onu neden atadı? Göremediğimiz “ne”yi gördü?

Bu sorunun cevabı şöyle özetlenebilir:

1. Siyasi gerçeklik: Emevî idaresinin kadro mecburiyeti

Hz. Muaviye iktidara geldiğinde İslam devleti derin bir iç savaştan çıkmıştı. Devlet aygıtının büyük kısmı Ümeyyeoğullarının elindeydi.

Mervan da Hz. Osman döneminde yetişmiş, yazışmaları, kabile ağlarını ve devlet düzenini çok iyi bilen etkin bir bürokrattı.

Bu nedenle tarihçiler: “Hz. Muaviye, devlet mekanizmasını hızla toparlamak için Emevî idari tecrübesi olan kadrolara ihtiyaç duydu.” diye açıklama yapar. (7)

Başka bir ifadeyle, Mervan karakter olarak problemliydi ama liyakat açısından güçlüydü.

2. Mervan’ın Hz. Ali’ye biat etmiş olması (Cemel sonrası) ve tarafsız kalması

Cemel’den sonra Mervan, Medine’ye dönmüş ve Hz. Ali’ye biat etmiştir. Hz. Muaviye ile Hz. Ali arasındaki mücadelede bir süre tarafsız bir tutum sergilemiştir.

Bu, birçok Emevî yöneticisine göre “yumuşatıcı” bir davranış olarak görülmüştür. Yani Hz. Muaviye açısından Mervan, “Fitneyi büyütmeyen, artık taraflardan biriyle kavgalı olmayan bir yönetici adayı” haline gelmişti.

3. Hicaz’da Ümeyye ailesini yeniden güçlendirme politikası

Hz. Muaviye’nin hilafete gelişinin ilk yıllarında Hicaz -Medine, Mekke ve Tâif- Emevîlerin en zayıf olduğu bölgeydi. Bu bölgede Ensâr, Hz. Ali taraftarlığı ve Haşimî unsurlar güçlüydü.

Hz. Muaviye bu bölgeyi kontrol altına almak için aşiret ilişkileri güçlü, Ümeyye soyundan gelen ve siyasi nüfuzu yüksek birini vali yapmak istedi. Mervan bunun için en uygun adaydı.

Özetle, Mervan’ın Hicaz’a atanması, Hz. Muaviye’nin bölgedeki Ümeyye nüfuzunu kurma stratejisinin parçası olabilir.

4. Hz. Muaviye’nin genel yaklaşımı: Eski yaraları kapatma siyaseti

Hz. Muaviye, kendi döneminin siyasi stratejisinde faydalılığı, sonuç odaklılığı ve bağışlamayı öne alan bir politika izlemiştir.

Nitekim Hz. Ali’yle savaşan birçok kişiyi göreve iade etmiş ve: “Ben insanları yüzlerine karşı yargılamam; gördüğüm faydaya bakarım.” ilkesiyle hareket etmiştir.

Demek ki, Hz. Muaviye, Mervan’ın geçmişini doğru buladığı; fakat onun kabiliyet ve gücünü devlete hizmete yönlendirmek istediği söylenebilir.

Kaynak:
1) İbn Sad, Tabakat, 3/57-58;  Taberî, Târîh, 4/283.
2) İbn Abdilberr, İstiab, 2/314–315; İbn Hacer, İsâbe, 1/310–311.
3) Belâzürî, Ensâb, 6/255.
4) İbn Sad, Tabakat, 5/36.
5) İbn Sad, Tabakat, 3/225.
6) İbn Sad, 3/225; Zehebi, Siyerü Alâmü’n-Nübelâ, 1/541.
6) bk.. İbn Kuteybe, el-Maarif, 353.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet