İslam tarihinde ilk fıkıh kitabını kim yazmıştır?

Değerli kardeşimiz,

Fıkha dair ilk eserler, Hicrî I. Yüzyılın sonlarıyla II. Yüzyılın başlarında yazıldığı bilinmektedir.

Ancak bunlardan yalnız Süleym b. Kays el-Hilalî’nin bir eseri, Katade b. Daime ve Zeyd b. Ali’nin Hacca dair yazdıkları risaleler ve yine İmam Zeyd b. Ali'nin çeşitli fıkhî konuları ihtiva eden “el-Mecmû fi'l-fıkh” isimli fıkıh kitabı günümüze kadar ulaşmıştır.(bk. TDV. Ansiklopedisi, Fıkıh maddesi).

İlk Fıkıh usulü kitabı ise,  İmam Şafiî’nin yazdığı “er-Risale” adlı eserdir.(bk. Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslamî, 1/36).

Hadîsler, fıkıhtan önce yazılı kaynaklarda toplanmış (tedvîn edilmiş) olmakla beraber bunların, belli sistemlere göre kitaplaştırılması (tasnîf), fıkhın tasnîfinden sonra olmuştur. Konulara göre sistematik ilk fıkıh kitaplarının Emevîler döneminde (hicrî birinci asrın sonunda, ikinci yüzyılın başında) yazıldığı anlaşılmaktadır. İbn Kayyim el-Cevziyye'nin verdiği bilgiye göre Zührî'nin fetvâları üç ciltte toplanmıştır, Hasenu'l-Basrî'nin, konulara göre düzenlenmiş fetvâları ise yedi cilttir. (bk. İ'lâmu'l-muvakkı'în, Kahire, 1325, I/26)

Bu dönemde yazılan ve müelliflerinin bir listesini aşağıda vereceğimiz fıkıh kitaplarından bize ancak şunlar ulaşabilmiştir:

1. Süleym b. Kays el-Hilâlî (v. 95/714)'nin fıkıh kitâbı.

2. Katâde b. Di'âme'nin (v. 118/736) el-Menâsik isimli eseri.

3. Zeyd b. Alî'nin (v. 122/740) Menâsiku'l-hacc ve âdâbuhu isimli eseri.

4. Aynı fakihin el-Mecmû' isimli kitabı. Bu kitabın metni ve şerhi birkaç defa basılmıştır.

Bu devirde yazılan ve henüz bize ulaşmayan fıkıh kitapları ve yazarları:

1. Zeyd b. Sâbit, Kitapları: el-Ferâiz, ed-Diyât.

2. Şurayh b. el-Hâris (v. 78/697), tâbiûndan olan bu zât Emevîler devrinde Kûfe ve Basra'da kadılık görevinde bulunmuştur. Fıkıh konusundaki eserinin önemli bir parçası Vekî'in Ahbâru'l-kudât'ında nakledilmiştir.

Bunlardan başka kitap yazıp eserleri bize kadar ulaşamıyan, fakat çeşitli kaynaklarda yazdıklarından bahsedilen, parçalar aktarılan fukahâ şunlardır:

Abdullah b. el-Abbâs (v. 68/687).

Urve b. ez-Zubeyr (v. 97/712).

Sa'îd b. el-Museyyeb (v. 94/713).

eş-Şa'bî (v. 103/712).

İbrâhîm en-Neha'î (v. 96/715).

ed-Dahhâk b. Muzâhim (v. 105/723).

el-Hasenu'l-Basrî (v. 110/728).

Vehb b. Munebbih (v. 110/728).

Muhammed b. Sîrîn (v. 110/728).

Atâ b. Ebî-Rabâh (v. 114/732).

Katâde b. Di'âme (118/736).

Mekhûl (v. 119/737).

Hammâd b. Ebî-Süleymân (v. 120/738).

Bukeyr b. Abdullah b. el-Eşecc (v. 120/137).

ez-Zuhrî (v. 124/742).

Eyyûb es-Sehtiyânî (v. 131/748).

Ebu'z-Zinâd Abdullah b. Zekvân (v. 131/748).

Zeyd b. Eslem (v. 136/753).

Ubeydullah b. Ebî-Ca'fer (v. 135/752).

Rabî'atu'r-ra'y (v. 136/753).

Yahyâ b. Sa'îd (v. 143/760).

(Liste için bk. Prof. Sezgin, GAS, C. I/3, s. 10-26)

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet