Büyükbaş ve küçükbaş hayvanlar üzerinde yapılan suni tohumlamanın, dinen bir mahzuru var mıdır?

- Bizim büyükbaş süt sığırı işletmemiz bulunmaktadır. İnekleri suni tohumlama yoluyla döllemek istiyoruz. - Suni tohumlama için gerekli spermalar çoğunlukla yurt dışından temin edilmekte ve bu işten sperma üreten işletmeler para kazanmaktadır. - Ayrıca şu an için yaygın olmamakla birlikte, gelecekte yaygın olarak kullanılacağı düşünülen embriyo transferi de yapılabilecektir. - Suni tohumlama ve bunun için sperm satın alma ve embriyo transferi İslam hukukuna uygun mudur?

Cevap

Değerli kardeşimiz,

Sözlükte “aşılama ve dölleme” mânasına gelen ilkah ve telkih kelimeleri, esasen Arapça’da polenlerin taşınması suretiyle bitkilerin döllendirilmesini veya erkek hayvanın dişisini döllemesini ifade eder.

XX. yüzyıl içinde bilim ve teknolojide alınan mesafeler, özellikle gen mühendisliği ve veterinerlik bilimlerindeki hızlı gelişmeler sonucu, hayvanların tabii yollar dışında birtakım hâricî müdahalelerle döllendirilmesi imkânını ortaya çıkarmış, buna paralel olarak belli bir talep ve pazar oluşmuştur.

Cinsel yasak, mahremiyet ve ayıp gibi kavram ve değerler sadece insana has olduğundan, hayvanların gerek kolayca döllenmesini gerekse nesillerinin ıslahını temin maksadıyla sunî tohumlama yöntemine başvurulması, kural olarak câiz görülmekle birlikte, konu fıkıh kaynaklarında özellikle "ücretli tohumlama ve ücret ödemenin gebelik şartına bağlanması" durumları başta olmak üzere belli açılardan tartışılmıştır.

Hayvanların ilkahı konusuna hadislerde sınırlı biçimde temas edilir. Bazı hadislerde “bey‘u’l-melâkih”, “bey‘u’l-medâmîn”, “bey‘u’l-mecr”, “habelü’l-habele” şeklinde geçen ve çiftleşme öncesinde erkek veya dişi hayvanın dölünün ya da dişi hayvanın karnındaki ceninin satım sözleşmesine konu edilmesi şeklinde ortak bir içeriği bulunan işlemlerin yasaklanmış olması (Muvatta, Büyû, 63), öncelikli olarak akid konusunun niteliğinin bilinmezliği sebebiyle, taraflar arasında doğabilecek çekişme ve mağduriyetleri önlemeye yönelik bir tedbir niteliğindedir.

Hz. Peygamber (asm)'in, "tohumluk erkek hayvanın dişiyi döllemesi karşılığında para alınmasını yasakladığı" yönündeki hadislere (Buhârî, İcâre, 21; Ebû Dâvûd, Büyû, 42) İslâm hukukçularınca farklı açıklamalar getirilmişse de bu yasağı, yine Resûl-i Ekrem’in akidlerin garar (akdin haksız kazanca yol açacak ölçüde kapalılık) içermemesine ve gerçekleşmesi kesin olmayan sonuçlara bağlanmamasına verdiği önemin bir uzantısı olarak görmek gerekir.

Bu sebepledir ki başta İmam Mâlik olmak üzere birçok fakih, erkek hayvanın dişi hayvana ücret karşılığı çekilmesini veya bu sebeple ücret ödenmesini helal saymakta, fakat akdin "hayvanın gebe kalması şartı"na bağlanmasını câiz görmemektedir.

Ancak, bu işin ticarî amaçla ve profesyonelce yapılması durumunda, yeni bilimsel gelişmeler de göz önünde tutularak, tarafların haklarını koruyucu tedbirlerin alınması gerektiği açıktır.

Öte yandan, hayvanlara uygulanan sunî ilkah yönteminin hayvanların kolayca döllenmesini temin, nesilleri ıslah ve verimliliği arttırma gibi mâkul çerçevenin dışına çıkarılarak "tabii çevreyi ve dengeyi tahrip edici, fıtratı bozucu ve hayvan haklarını ihlâl edici" boyutlara taşınması da asla uygun görülmez.

Sonuç olarak:

Ücretli ve şartlı sunî tohumlama konusuyla ilgili olarak, İslâm hukuk literatüründe yer alan tartışmalardan hareketle, sunî tohumlama için ücret talep edilmesi ve ödenmesinin câiz olduğu, ancak akdin veya ücretin hayvanın gebe kalması şartına bağlanmasının doğru ve geçerli olmaması gerektiği söylenebilir.

Bu işin profesyonellik çerçevesinde icrası ve bilimsel verilere göre gebe bırakma ihtimalinin çok kuvvetli olmasına binaen, ücret ödeyen tarafın hakkını koruyucu bazı önlemlerin alınması da hakkaniyete aykırı olmaz. (bk. TDV İslam Ansiklopedisi, İlkah md.)

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet