İsrafın haram veya mekruh olduğu durumlar nelerdir?

- Efendim benim sorum israf ve türleri ile olacaktır:
- Ben normalde sadece israfı haram olarak bilmekteydim, ancak geçenlerde okuduğum bir kaynakta israfın haram olan kısmına ek olarak bir de tenzihi mekruh kısmının olduğunu okudum. Kabaca ifade etmek gerekirse;
"dine uygun olmayan israf haram, mürüvvete uygun olmayan israf ise tenzihen mekruhtur" şeklinde ifade edilmişti yazıda.
- İlk kez duymam ve birbirine karışmamam adına sizlere danışmak istedim. Rica etsem hangi hususlar harama hangi hususlar tenzihen mekruha dalalet etmektedir birkaç örnekle açıklayabilir misiniz?

Değerli kardeşimiz,

Fıkıh kitaplarında genellikle dolaylı olarak temas edilen israfın sözlük anlamından farklı olarak açık ve sabit bir tanımı yapılmamış, sınırları belirlenmemiştir. Bunun en önemli sebebi israf kavramının ekonomik, sosyal ve kültürel şartlara göre değişken olmasıdır.

İsrafı belirleyen kıstas dini, milli, içtimai, ailevi, mesleki temel rollerin hakkıyla ifası için ruhen, aklen ve bedenen ihtiyaç duyulan şeylerin tatminine yönelik kaynak istihdamı ve harcamalarda din, akıl ve örfün belirlediği sınırın aşılması olarak düşünülebilir.

İsraf kavramının asıl anlamı doğru ölçüyü aşmak veya ihlal etmektir. İslam’da hedef insanın kemalidir; buna ise tüketmekle değil daha erdemli olmakla ulaşılır; erdemle tasarruf arasında olumlu bir ilişki bulunduğu muhakkaktır.

Bu çerçevede insanların hayatlarını sürdürmeleri için gerekli olan harcamaların yapılması zorunlu olup israf sayılmaz. Bu şekilde zorunlu olmamakla birlikte, rahatlık ve kolaylık sağlayan maddeler için harcama yapılması da sakıncalı görülmemiştir.

Bunun ötesinde lüks ve ihtişam için yapılan harcamalar; ihtiyaç giderme, rahatlık ve kolaylık sağlama maksadından çok gurur, kibir, faydasız rekabet, övünme gibi bencil duyguların körüklediği tüketim ve harcamalar kesin olarak israf kabul edilir.

İçki, kumar, fuhuş, rüşvet gibi ferdi ve toplumsal zararlar doğuran tüketim ve harcamalar da haram olan israfa dahildir.

Dinin haram kılmadığı ve helal saydığı şeyler, helalden kazanıldığı ve meşru çerçevede harcandığı / tüketildiği müddetçe israf değildir.

Bu tüketim ve harcamaların lüzumundan / ihtiyaçtan fazla olması ise tenzihen mekruh olarak kabul edilmiştir.

Ancak bu tür tüketim ve harcamaların da haram olan israf olduğunu söyleyen alimler de bulunmaktadır. (bk. Araf, 7/31; Buhari, Zekat, 18; İstikraz, 19)

Demek ki, dinen haram kılınan maddelerle lüks sayılanların tüketimi israf olduğu gibi, helal kabul edilen maddelerin günün icaplarına göre ihtiyaçtan fazla tüketimi de haram veya mekruh sayılmıştır.

Esasen genel olarak tutumluluk ve itidal, İslam’ın ibadetlerde bile öğütlediği temel bir ilkedir. Nitekim sorumluluklarını ihmal edecek derecede ibadete dalmak, camilerin aşırı biçimde süslenmesi, kabirlere lüzumundan fazla harcama yapılması gibi ölçüsüzlükler uygun görülmemiştir.

Helal olan bir şey ne zaman israf olur?

Fıkıh kitaplarında genellikle israfın sözlük anlamından farklı olarak açık ve sabit bir tanımı yapılmamış, sınırları belirlenmemiştir. Bunun en önemli sebebi israf kavramının ekonomik, sosyal ve kültürel şartlara göre değişken olmasıdır. Ferdî ve içtimaî refah seviyesindeki artış harcama alışkanlıklarını değiştirmektedir.

İslam hukukçuları maslahatı öncelik sırasına göre zaruriyat, haciyat ve tahsiniyat (kemaliyat) olmak üzere üçe ayırmakta, bunların ötesinde salt nefsani isteklerin ve bencil duyguların tatmini için yapılan lüks tüketimi israf saymaktadır.

Ayrıca zaruriyat dururken haciyata veya haciyat yerine tahsiniyata harcama yapmak da israftır.

Ancak pratikte bu kavramların sınırlarını kesin olarak belirlemek imkansızdır. Böyle durumlarda;

- İbrahim en-Nehai halkın değer yargılarının,
- Tabersi akıllı kişilerin görüşlerinin,
- Kurtubi ise akıl ve din ölçülerinin esas alınmasını önerir.

Ahlak kitaplarında, bu durumda insanın nefsani arzularının yerine aklının ve vicdanının sesine uyarak hareket etmesi öğütlenir. (Mesela bk. Gazali, Mizanü’l-amel, s. 65-67)

Ayrıca topluma faydası olmayan ilim ve sanat faaliyetlerine kaynak, zaman, kabiliyet ve enerji sarfiyatı, insanların temel ihtiyaçları karşılanmamışken başka yerlere yapılan harcamalar da israf sayılmıştır.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet