İlk vaiz kimdir?

Sahabilerden ilk vaizin Temim ed-Dari olduğu söyleniyor, doğru mu?

Değerli kardeşimiz,

İslam Tarihinde ilk vaiz, elbette Hz. Muhammed (asm) Efendimizdir.

İlgili hadislere göre Resul-i Ekrem çeşitli vesilelerle, bilhassa namazdan sonra cemaatle sohbet eder, vaaz ve nasihatte bulunurdu. (1)

Hutbesi çoğunlukla kısa ve özlü olurdu. (2)

Bir defasında sabah namazından sonra çok etkili bir vaaz vermiş, dinleyenlerin gözleri dolup kalpleri titremişti. (3)

Resulullah cuma ve bayram hutbelerinde birkaç ayet okur, ardından cemaate vaaz ve nasihatte bulunurdu. (4)

Bir bayram günü bayram namazını kıldırıp hutbeyi irat edince kadınlar tarafına yönelmiş, Bilal’e yaslanarak hayır yapmanın önemi hakkında konuşmuştur. (5)

Bunların dışında Hz. Peygamber’in kabir başında toplananlara (6), anlaşmazlıkları çözmesi için huzuruna gelenlere (7), evinde eşlerine (8) vaaz ettiği, kadınları eğitmek üzere özel bir gün ayırdığı (9), valilere gittikleri yerin insanlarına vaaz ve nasihatte bulunmalarını öğütlediği (10) bildirilmektedir.

Resul-i Ekrem her işinde olduğu gibi vaazlarında da kolaylığı tercih eder, dinleyenleri bıktırmayacak şekilde kısa konuşur, vaazları belli günlerde yapardı.

Her perşembe günü halka vaaz veren Abdullah b. Mesud bunu her gün yapmasını isteyenlere, “Resulullah bize bıkkınlık gelebileceği endişesiyle özel vaaz zamanı ayırırdı, ben de size bıkkınlık vermemek için uygun vakitleri gözetiyorum” demiştir. (11)

Hz. Peygamber (asm) Efendimizden sonra bir meslek olarak vaaz ve kıssa anlatma faaliyetinin ne zaman başladığı, bu işi ilk defa kimlerin yaptığı hususunda kaynaklarda değişik rivayetler yer almaktadır.

Resulullah’ın vefatını takiben Müslümanlar arasında vaaz etmek için resmî izin isteyenlerin ortaya çıktığı görülür.

Birçok rivayette ashaptan, soruda da geçtiği gibi, ilk defa Temim ed-Dari’nin Hz. Ömer’den izin alıp Medine mescidine vaaz ettiği belirtilmektedir. (12)

Aynı zamanda iyi bir hatip olan Temim, Hz. Ömer döneminde Mescid-i Nebevide vaaz etmek için izin istemiş, halife ona önce olumsuz cevap vermişse de samimiyetini anlayıp vaazlarının içeriğini öğrendikten sonra cuma namazlarından önce olmak şartıyla müsaade etmiş, zaman zaman kendisi de onu dinlemiş.

Bununla beraber, Tabiinden Ubeyd b. Umeyr el-Leysî’nin ilk vaiz olduğu da kaydedilir. (13)

Muhtemelen, Sahabilerden ilk vaiz Hz. Temin, Tabiinden de ilk vaiz Ubeyd olabilir.

Bir vaizde aranan özelliklerin başında kaynaklara hâkimiyet yanında insan ve toplum psikolojisini iyi bilmesi; cemaatin bilgi ve kültür yapısını, toplumun dinî, ahlâkî ve içtimaî ihtiyaçlarını dikkate alarak bilgilendirici, yol gösterici ve eğitici konuşma yapması gelmektedir. Bu arada vaazdan beklenen etkinin elde edilebilmesi için vaizin ses tonunu iyi ayarlaması, beden dilini fazla kullanmaması, dinin özüyle ve tevhid inancıyla bağdaşmayan gerçek dışı kıssa ve menkıbelere yer vermemesi de önemlidir.

Ayrıca vaiz riyaya yol açan yapmacık üslûptan şiddetle sakınmalı; dinin emir ve yasaklarını, İslâm’ın temel esaslarını, hak ve adalet anlayışını, dinin topluma sunduğu barış, kardeşlik, feragat, fedakârlık ve hoşgörüye dayanan ahlâkî erdemleri tatlı bir üslûpla anlatmalı; uyarılarda bulunurken korkutucu ve ürkütücü değil daima özendirici, ümit verici bir yol izlemelidir.

Kaynak:
1) Nesâî, “Sehiv”, 99; Müsned, V, 91, 97, 105.
2) Ebû Dâvûd, “Ṣalât”, 231.
3) Tirmizî, “ʿİlim”, 16; Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 6; İbn Mâce, “Muḳaddime”, 6
4) Buhârî, “ʿÎdeyn”, 6; Müslim, “Cumʿa”, 41; Tirmizî, “Ṣalât”, 365.
5) Buhârî, “ʿÎdeyn”, 19; Müslim, “ʿÎdeyn”, 4; Nesâî, “ʿÎdeyn”, 19.
6) Buhârî, “Cenâʾiz”, 82.
7) Buhârî, “Aḥkâm”, 20.
8) Buhârî, “ʿİlim”, 40.
9) Buhârî, “ʿİlim”, 36.
10) İbnü’l-Cevzî, Kussas, s. 167.
11) Müsned, I, 465; Buhârî, “ʿİlim”, 11, 12; Müslim, “Münâfiḳūn”, 82-83.
12) Müsned, III, 449; Zehebî, Alamü'n-nübela, II, 447; İbnü’l-Cevzî, s. 177.
13) İbn Sa‘d, Tabakati V, 463.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet