İblis cinlerden midir, cennetten kovulan bir melek mi ve niçin kaybetmiştir?

İblis Âdem (as)'a secde etmediği için mi yoksa Allah'a isyan ettiği için mi çıkarılmıştır cennetten?

Değerli kardeşimiz,

"İblisin meleklerden mi, cinlerden mi olduğu" konusu tartışılan bir konudur. Ancak bu o kadar da karmaşık bir konu değil. Çünkü İblis, cinlerden biridir ve cinlerin de yaratıldığı maddeden yaratılmıştır. Hz. Âdem (as) ile ilk karşılaşan şeytanın özel ismi "İblis"tir. Bu da cinlerdendir ve cinlerin yaratıldığı ateşten yaratılmıştır. Şeytan ise, o türün azdırıp, saptırıcı olanlarına, yani o cinsin bir türüne verilen isimdir.

İblisin, meleklerden biri veya onların "hocası" veya "başkanı" olduğuna dair ortaya atılan görüşlerin kaynağı İslâm değil Hristiyanlıktır. Ancak melek kavramı Hristiyanlık'ta, Yahudilik'ten daha açık olsa da onda da net olarak ortaya konmuş değildir. Zira Hristiyanlığa göre iblis, meleklerin başkanı iken, emrinde bulunan meleklerle beraber Allah'a isyan etmiş ve hep birlikte kovulmuşlardır. Matta İncili'nde yer alan şu cümle de bunu doğrular niteliktedir:

"(Kıyamet günü Kral) o zaman solundakilere diyecek: Ey lanetliler, benim yanımdan iblis ile onun meleklerine hazırlanmış olan ebedî ateşe girin." (Matta, 25:41)

Bu husus, her hangi bir şüpheye yer vermeyecek şekilde Kur'ân-ı Kerim'de açıklanmıştır ve şöyledir:

"Hani biz meleklere: Âdem'e secde edin, demiştik; İblis hariç olmak üzere, onlar hemen secde ettiler. İblis cinlerdendi; Rabbinin emrinden dışarı çıktı. Şimdi siz, beni bırakıp da onu ve onun soyunu mu dost ediniyorsunuz? Oysa onlar sizin düşmanınızdır. Zalimler için bu ne fena bir değişmedir!" (Kehf, 18/50)

Ayette geçen "Kâne min'el-cinni: O cinlerdendi" tabiri açıktır. Konu secde ve başkaldıran iblis. Onun da secdeye karşı çıkması daha önceki ayetlerde ifade edildiği şekliyle, burada sözü edilen secdenin de ibadet kastıyla yapılan secde değil, selam ve saygı ifade eden, kendisine selam verilmekte olan kişinin değerini, ona değer vereni bilmek anlamındadır. Bu secde, geçmiş milletler zamanında meşru / yasal iken, daha sonra kaldırılmıştır.(Muhtasar Ruhu'l-Beyan, V/122) Mısır'a gelip Hz. Yusuf (as)'ı buldukları zaman, annesi, babası ve kardeşleri de böyle selamlamıştı.

(Din ve İnançlara Göre Şeytan ve Cinler, Arif Arslan, Nesil Yayınları, Nisan 2002, s. 19-23)

* * *

İblis her ne kadar Hz. Âdem (as)'e secde etmediği için kâfirlerden olmuşsa da, aslında o Allah'ın emrine itaat etmediği için kâfirlerden olmuştur.

Kur’an-ı Kerim, Hz. Âdem'in topraktan yaratıldığını, sonra ona ruh verilerek canlı bir insan haline getirildiğini açıkça anlatır. Aynı şekilde

“Rabbin meleklere demişti ki: Ben muhakkak çamurdan bir insan yaratacağım. Onu tamamlayıp, içine de ruhumdan üfürdüğüm zaman, derhal ona secdeye kapanın! Bütün melekler toptan secde ettiler. Yalnız İblis secde etmedi. O büyüklük tasladı ve kâfirlerden oldu. Allah, 'Ey İblis! İki elimle yarattığıma secde etmekten seni men eden nedir? Böbürlendin mi, yoksa yücelerden misin?' dedi. İblis, 'Ben ondan hayırlıyım! Beni ateşten yarattın, onu çamurdan yarattın.' dedi.”(1)

Şeytanın da cinlerden olduğu konusunu vurgular. Bu husus Kur’an-ı Kerim'de şöyle anlatılır:

Şeytan ateşten yaratılmış olmayı kendince bir üstünlük sebebi olarak görmüştür. Ateş başka varlıklarla temas ettiğinde onları yakar ve eritir. Su ve kum, toprak gibi diğer katı maddeler ateşi onu söndürür. Bir üstünlük sebebi gibi görülen bu fark, aslında şeytanı ömür boyu yalnızlığa itmiştir. Yüce Allah’ın katında üstünlüğün temel esası ise, önce kendisine itaat edilmesi idi. İblis, bundan imtina edip kaçındığı ve kendisini üstün gördüğü için rahmetten kovulmuş ve “şeytan” olarak adlandırılmıştır. Ateşin toprağı yakması sebebiyle, bunu yok olmaz bir üstünlük olarak görüp büyüklenmesi, şeytanın kâfir olarak İlahi huzurdan da cennetten de kovulmasına sebebiyet vermiştir.

Kur'an’da, cinlerin ateşten yaratıldığı bildirilmektedir:

“Cinleri de daha önce zehirli ateşten yaratmıştık.”(Hicr, 15/27);

“Cinleri öz ateşten yarattı.”(Rahman, 55/15)

Bazı alimler, Rahman suresindeki “cânn” deyiminden kasıt, cinlerin babası iblistir demişlerdir. Elmalılı Hamdi Yazır, aynı kanaatte olmadığını söyleyerek,

“Başlangıç itibariyle bütün insan cinsi salsaldan yaratılmış olduğundan insandan kasıt, yalnız Âdem  değil insan cinsi olduğu gibi, Cânn’dan kasıt da cin cinsidir.” der.(3)

Şu halde İblis, yani şeytan da cinlerden olduğuna göre, o da ateşten hem de dumansız, öz, yalın, yakıcı ateşten yaratılmıştır diyebiliriz. Buna yukarıda meallerini verdiğimiz ayetler de zaten açıkça işaret etmektedir.

Bursalı İsmail Hakkı da, “O cinlerdendi” ayetini, “Onun aslı, ateşten yaratılmış bir cindi. Meleklerden değildi.” diye tefsir etmekte ve

“Meleklere ‘Âdeme secde edin!’ demiştik. İblis hariç hepsi hemen secde etti.”(Kehf, 18/50)

ayetinde iblisin meleklerden istisna edildiğini söylemektedir. “İblis melek olmayıp, cin olduğuna göre, melekten nasıl istisna edilmiş olabilir?” tarzındaki muhtemel bir soruya cevap için şu izahı yapmıştır. Çünkü, iblis de onlarla beraber secde etmekle emrolunmuştur. Daha sonra ise istisna edilmiştir. Tıpkı, “...falan kadın hariç hepsi çıktılar” sözünde olduğu gibi. Burada hariç olan kişi, erkekler arasında bulunan bir kadındır. Bir görüşe göre, “O cinlerdendi” cümlesinden kasıt, onun ilk cin olduğuna işarettir. Hz. Âdem (as)'in ins’den olduğu gibi. Çünkü Hz. Âdem insanların ilkidir.(4) İblis denen o cin, “Rabbinin emrinden çıktı.” Allah’a itaat etmekten kaçındı. Oysa biz biliyoruz ki, “Melekler, Allah’ın emrine isyan etmezler, ne emrederse onu yaparlar.”(5) İnsanlar ve cinler, kulluk sorumluluğu ile yükümlü oldukları için, iradeleri ile yaptıklarının cezalarını veya mükafatlarını göreceklerdir. Ancak melekler öyle değil. Onlar hata yapmaktan korunmuşlardır; şer işlemeyi irade edemezler.

O halde, şeytanın meleklerden olması söz konusu olamaz.

Dipnotlar:

(1) Sâd, 38/71-78; A’raf, 7/12.
(2) Hak Dini, IV/20.
(3) Hak Dini, VII/369.
(4) Muhtasar Ruhu’l-Beyan, V/122.
(5) age., V/123.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet