İblis meleklerden değilse, neden onlardan istisna edilmiştir?

- Kehf Suresi 50. ayette mealen Rabbimiz "Hani biz meleklere, 'Adem’e secde edin.' demiştik; İblis’ten başka hepsi secde ettiler. O cinlerdendi, rabbinin emrinden dışarı çıktı. Şimdi siz, beni bırakıp da onu ve onu izleyenleri mi dost ediniyorsunuz? Oysa onlar sizin düşmanınızdır. Zalimler adına bu ne kötü bir tercih! " buyuruyor.
- Bu ayet-i kerimedeki kullanım tağlib sanatına bir örnek midir?

Değerli kardeşimiz,

İlgili ayetin meali şöyledir:

“... Bütün melekler toptan secde ettiler. Yalnız İblis secde etmedi...”(1)

Ayetteki “Yalnız İblis secde etmedi” anlamında yapılan istisna, hem muttasıl hem de munkatı olabilir.

Eğer buradaki istisna, muttasıl istisna olarak kabul edilirse, o zaman tağlib sanatına bir örnek olabilir.

Nitekim bazı müfessirler, bu istisnayı muttasıl istisna olarak görmüşlerdir. Onlara göre İblis binlerce melek içerisinde tek kalmış bir cindir. Bu sebeple, tağlîb kullanımı gereği önce “secde ettiler” denilmiş, ardından da tek bir şeyin istisnası kabilinden olmak üzere İblis istisna edilmiştir.(2)

Arapçada kullanılan edebî sanatlardan biri de tağlib sanatıdır. Tağlib, bir şeyi öne çıkarıp (başkalarına galip sayıp) çoğul kalıbıyla anarak diğerlerini de kastetmektir.

Örneğin, Kur'an’da yüze yakın ayette geçen “Ey iman edenler.” kalıbı eril olarak kullanılmıştır. Bu kullanım, zahiren “Ey iman eden erkekler” anlamına geliyor olmasına rağmen, tağlib sanatıyla erkeklerle birlikte kadınları da içermektedir.

Bu anlamda, çoğunluk olması esas alınarak emirde melekler zikredilmiş olmasına rağmen, cin olmakla birlikte, melekler içinde bir “melek” gibi yaşayan İblis’in de secde emrine muhatap olduğu, ancak emre karşı gelerek isyan ettiği anlaşılmaktadır.

Demek ki bu ayette “ifadenin çoğunluğa göre düzenlenmesi” anlamına gelen “tağlib” kuralına uygun bir üslup kullanılmıştır.(3)

Bu istisnanın munkatı istisna olarak düşünülmesi de mümkündür.

Bu durumda, bir toplulukla beraber bulunan, fakat onların cinsinden, türünden olmayan varlıklar için de istisna ifadesi kullanıldığı (istisna-i munkatı’), mesela, “Koyun sürüsü geldi ancak çoban gelmedi.” denilebildiği gibi bir durum söz konusudur.(4)

Bu cümlede çoban, koyun sürüsünden istisna edilmiştir denilerek, onun koyun cinsinden olduğu söylenemez.

Aynen bunun gibi, İblis meleklerden istisna edilmiştir denilerek, onun melek cinsinden olduğu söylenemez.

Ayrıca, “İblis cinlerdendi, Rabbinin emrinden dışarı çıktı...”(5) ayetinde geçen “...İblis cinlerdendi...” ifadesi İblis’in cinlerden olduğunu açıkça ifade etmektedir.

Diğer taraftan, ayetin devamında “.. Şimdi siz, beni bırakıp da onu ve onun soyunu mu dost ediniyorsunuz?” buyurulmaktadır. Buradan İblis’in zürriyeti olduğu sonucu çıkar. Bu yüzden İblis meleklerden olamaz. Çünkü meleklerin zürriyeti yoktur.

Bir varlığın zürriyetinden bahsedebilmek için o varlığın erkek ve dişisinin varlığı gereklidir. Kur'an-ı Kerim’de melekler hakkında dişilikle hükmedenler yadırganmıştır.(6)

O halde meleklerin dişilikleri yoktur. Dişilik ortadan kalkınca da zürriyeti olan İblis’in meleklerden olmadığı sonucu çıkar.

Yine bilindiği gibi İblis, kendisine verilen emre karşı çıkarak o emri yerine getirmemiştir. Halbuki meleklerin bu hakları yoktur. Onlar “Allah’ın kendilerine emrettiğine karşı gelmez ve emrolundukları şeyleri yaparlar.”(7) Bu da İblis’in meleklerden olmadığını göstermektedir.

İblis, Hz. Âdem’e secde ayetlerinde geçtiği gibi ateşten yaratılmıştır.(8) Oysa melekler nurdan yaratılmışlardır.(9) Yaratılışlarındaki bu farklılık da onların farklı cins olduklarını göstermektedir.

Özetle “... Bütün melekler toptan secde ettiler. Yalnız İblis secde etmedi...” mealindeki ayetteki istisna, ister muttasıl isterse munkatı olsun, her iki duruma göre de İblis melek değildir, cinlerdendir.

Dipnotlar:

1) Sad, 38/73-74; Bakara, 2/34; Hicr,15/29/31.
2) bk. Zemahşeri, Bakara 34. Ayetin tefsiri.
3) Kılavuz, Ahmet Saim, Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, Şeytan Mad., IV, 1868.
4) Heyet, Kur’an Yolu, 1/106 283 Razi, Mefatihu’l-gayb, 2/340-341.
5) Kehf, 18/50.
6) Zuhruf, 43/19.
7) Tahrim, 66/6.
8) Araf, 7/12; Sad, 38/76.
9) Müslim, Zühd, 60.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet