Halık ve mahluk kıyaslanır mı?

- Tabii ki Allah yarattıklarına benzemekten münezzehtir. Ancak Kur'an'da veya hadislerde "Allah'ın merhameti insanlardan çoktur." vb. ifadeler görmek mümkün. Fiziksel özellikler, dünyevi şeyler tabiki kıyas edilmez. Örneğin; boyut olarak "Allah şundan büyük, bundan büyük ya da kas kuvveti olarak falan güçlü." denmez.
- Ben hangi yönlerden ya da hangi sıfatlardan Allah insandan üstündür, gibi ifadeler kullanılabilir; onu merak ediyorum, düşüncemiz nasıl olmalıdır?

Değerli kardeşimiz,

Öncelikle şunu belirtelim ki, Allah ne zatında ne de sıfatlarında hiç bir şeye benzemez.

“Onun benzeri hiçbir şey yoktur. O, her şeyi hakkıyla işitir ve bilir.” (Şura, 42/11)

mealindeki ayette iki nokta dikkat çekmektedir.

Birincisi: Allah’ın benzerinin olmadığı hususu. İkincisi: İnsanların da birer vasfı olan “işitme ve görme” hususu.

Bu iki farklı noktaların verdiği ders şudur: Allah’ın insanlara verdiği bazı sıfatlar, Allah’ın sıfatları ile aynı adı taşımakla beraber, mahiyeti itibariyle bu iki sıfat arasında hiçbir benzerlik yoktur. Buna göre, örneğin Allah’ın da görmesi var, insanların da görmesi var; ancak bu iki görme vasfı asla benzer değildir. Bunun gibi insanların ilimi, insanların hayatı, insanların gücü-kuvveti, Allah’ın ilmine, hayatına, kudretine asla benzemez.

Mutlak ve muhit / kapsamlı bir şeyin sınırı ve sonu olmadığı için, ona bir şekil verilmez, mahiyeti ne olduğu anlaşılmaz. Meselâ, karanlık gibi bir zıddı bulunmayan daimî bir aydınlık bilinmez ve hissedilmez. Ne vakit hakikî veya vehmî/hayalî bir karanlıkla bir hat çekilse, o vakit bilinir.

Bunun gibi Allah’ın sıfatları da zıddı olmayandır ve sonsuzdur. Bu sebeple onları insan aklı anlamaya elverişli değildir. Örneğin insan aklı Allah’ın sonsuz ilmini, sonsuz kudretini anlamaktan âcizdir. Allah, insanların kendisinde olan sonsuz sıfatları idrak etmeleri için onlarda da bu sıfatlara bir ayna olacak şekilde bazı sıfatlar yaratmıştır. İnsanın kendi öz benliğine takılan “enaniyet / aidiyet / benlik / sahiplenme” mekanizması, Allah’ın sonsuz olan sıfatlarını tanımak için verilmiştir. Her insan “Benim ilmim var, benden daha bilgili olanlar var, her bilenin üstünde bir bilen var; öyleyse Allah her şeyi bilen bir varlık olarak sonsuz ilmin sahibidir.” diyebilir ve Allah’ın sonsuz olan sıfatlarını, kendisindeki sınırlı sıfatları birer itibarî ölçü olarak kullanmak suretiyle  kavramaya çalışır.

Bu açıklamadan anlaşıldığı üzere, gerçek anlamda hiç bir varlık vasfı Allah’ın sıfatları ile karşılaştırılamaz, kıyas edilemez, benzeştirilemez. Çünkü ezeli, ebedi ve sonsuz olan sıfatların sonradan var edilmiş, sınırlı boyuta sahip vasıflarla bir benzerliğinin olmadığı ortadadır.

Bununla beraber, -yukarıda ifade edildiği üzere- insan aklına ve idrakine de hitap etmesi için mecazi olarak bu kıyaslamaya ruhsat verilmiştir. Allah’ın bu ruhsatını su-i istimal etmemek için rastgele ilahî sıfatları kıyaslama konusu yapılmamalıdır. Örneğin, "Allah’ın ilmi, kuvveti benimkinden daha fazladır.” veya “Allah benden daha büyüktür.” demek edebe aykırıdır. Bu ifadenin yerine göre, “Allah her şeyi en iyi bilendir, Allah her şeyden daha güçlüdür; Allah her şeyden büyüktür / en büyüktür.” şeklinde ifadeler kullanılabilir.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet