VEDÎA

Terkedilmiş şey. Bir kimsenin bir veya daha fazla kişinin yanında korumaları için bırakmış olduğu mal veya böyle bir akit manasında kullanılan bir İslâm hukuku terimi. Mecelle vedîayı; "Hıfz için bir kimseye verilen maldır" diye tarif etmiştir (Mecelle, Madde, 763). Terim manası ile sözlük manası arasındaki ilgi, malın sahibi tarafından vedî'ın yanına terkedilmiş olmasıdır (İbn Kudeme, el-Muğnî, VII, 280; Ö. Nasuhi Bilmen, Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fikhus Kamusu, IV,144; Ali Hafif Ahkâmu'l Muamelâtu'ş-Şer'iyye, 432).

Vedîa verme olayına iydâ, vedîa verene mûdi', kendisine vedîa bırakan kişi veya kuruma müda', müctevdü ve vedî denilir. Kendisine emanet mal bırakılmak istenilen kişi, bu malı koruyabileceğini biliyorsa emaneti kabul etmesi müstehaptır.

Rüknü: Diğer akitlerde olduğu gibi vedîanın da rüknü, icab (akde taraf olanlardan birisinin akit yapmak için yapmış olduğu teklif) ve kabul (akdin karşı tarafın diğer tarafın teklifini kabul etmesi)dir. İcab, "emanet bıraktım, koruman için verdim, vedîa olarak verdim..." gibi, emanet bırakmaya delâlet eden sözlerle olabileceği gibi bir emanetçinin korunması istenilen malı emanetçinin yanına veya görevlinin haberi olması kaydıyla deposuna bırakması suretiyle de olabilir.

Şartları: Vedîa'nın sıhhati yani vedîa ahkâmının uygulanabilmesi için bir takım şartların bulunması gerekir. Bunlar;

1- Mûda'ın (yanına emanet bırakılan kişi) mükellef olması gerekir. Mümeyyiz olmayan bir çocuğun yanına bırakılan malın hiç bir güvencesi yoktur. Dolayısıyla bu durumdaki bir malın telefi halinde o çocuğun sorumluluğu yoktur.

2- Mûda"ı' (emanet bırakan) mümeyyiz olmalıdır. Dolayısıyla çocuk, deli gibi mümeyiz olmayanların bıraktıkları malda vedîa hükümleri caiz olmaz.

3- Vedîa bırakılan mal, elde bulundurulabilecek cinsten bir mal olmalıdır: Dolayısıylâ, havadaki bir kuşun emanet bırakılması mümkün değildir (İbn Kudame, a.g.e., VII, 291; Ali Hafif, a.g.e., 433).

Vedîanın Hükümleri

Mûda' vedîayı teslim aldığı zaman bir takım yükümlülükler altına girer. Bu yükümlülüklerle ilgili esaslar bu akdin hükümlerini teşkil ederler. Bunlar:

a- Mûda', kendisine emanet bırakılan malı örfün öngördüğü ve kendi malını koruduğu şekilde korumak zorundadır (el-Merğınanî, el-Hidâye, III, 215; İbn Rüşd, Bidâyetit'l-Müctehid, II, 312; el- Aynî, el-Binâye, VII, 734). Mûda' malı bizzat kendisi koruyabileceği gibi ailesi efradından birisi veya hizmetçisi eliyle de koruyabilir. Ama aynı çatı altında kalmayan bir yakının eliyle koruyamaz. Her malın muhafazası için ayn bir 'mekan veya kap vardır. Mesela para ve mücevherin korunacağı kap kasa, at ve benzeri bir hayvanın korunacağı mekân ahırdır. Dolayısıyla mûda' kendisine emanet edilen malı örfen o malın korumağa uygun bir yere koyarsa görevini yapmış olur. Aksi halde kusur söz konusudur. Kusur varsa ve mal telef olursa mûda' bu malı tazminle mükelleftir.

Emanet bırakan şahıs, mûda'a malı verirken onun muhafazası için bir takım şartlar koşabilir. Şayet bu şartlar faydalı ise ona uymak zorundadır. Mesela mal sahibi vedîa bırakırken, "bu malı evinde koru" dese, ama vedî buna önem vermeden malı yanında taşısa ve mal telef olsa o malı tazmin eder. Fakat bir zarurete binaen şarta uyamazsa tazminle mükellef değildir. Yukarıda verilen misalde, şayet malı evine götürürken yolda giderken telef olsa tazmin etmez.

b- Mûda' vedîayı kullanamaz. Şayet kullanırsa bu teaddi sayılır ve elinde emanet olan mal, mazmûn durumuna düşer. Dolayısıyla bu durumda telef olacak olursa o malı, özelliğine göre, mislini veya kıymetini ödemek durumundadır. Mesela elinde emanet olan bir elbiseyi giymek, kendisine emanet bırakılan bir arabaya binmek o malı emanet olmaktan çıkarır, mağsub mal hükmüne sokar. Eğer mûda' emanet malı kullanır, sonra da bir daha kullanmamak niyetiyle korunduğu yere koyarsa ve bir daha da kullanmazsa bu mal tekrar emanet hükmüne döner. Şayet emanet bırakan şahıs, mûda'a malı kullanması için verirse, bu akit vedîa olmaktan çıkar âriyet'e dönüşür (el-Merğınanî, a.g.e., III, 216; Ali Hafif, a.g.e., 434).

Mûda' vedîayı kullanamamanın yanısıra onda herhangi bir tasarrufta da bulunamaz. Yani onu satamaz, kiraya veremez, rehin bırakamaz; kendi ailesi dışında bir başkası vedîa veya ariyet olarak veremez. Şayet emanet malda bir tasarrufta bulunur da kazanç sağlarsa bu kazancın kime ait olduğu ihtilaflıdır; İmam Ebû Yusuf, İmam Mâlik ve Leys'e göre, malın aslını sahibine iade edince, edilen kâr kendisi için helaldir. İmam Ebû Hanîfe, imam Muhammed ve Zlifer'e göre aslını sahibine iade eder, kazancı da fakirlere dağıtır. Bir gruba göre hem aslı hem de kârı asıl mal sahibinindir. Bir başka gruba göre kazanç alım satım yoluyla elde edilmişse bu tasarruf geçersizdir (İbn Rüşd,-a.g.e., II, 312).

c- Sahibi istediği zaman mûda' vedayı geri vermek zorundadır. Böyle bir talep halinde vermeyi geciktirmeye hakkı yoktur. Zaruret olmadığı halde geri vermez de mal telef olursa onu ödemek zorundadır. Mûda'nın malı geri vermek zorunda olduğu şahıs, vedîa'nın sahibi, vekîli veya elçisidir. Bir başkasına veremez, verirse sorumlu durumuna düşer.

Vedîa olarak bırakılan mal, mûda'ın elinde emanettir. Dolayısıyla mûda'nın kusuru veya teaddisi olmadan bu mal telefi doğrudan bu kusur veya teadiye bağlı olmasa bile mûda' bu malı tazmin edecektir. Telef olan malın tazmini, mal mislî ise (ölçü veya tartı ile alınıp satılan veya taneleri arasında fiyata tesir edecek derecede fark olmayan mallar) misli ile, kıyemî ise kıymeti ile tazmin edilir.

Mûda'ın evinde veya ambarında yangın, göçük gibi tabii bir âfet olur ve emanet bırakılan mal telef olursa bundan dolayı tazminat gerekmez (Merginânî, a.g.e., III, 215; Zeylaî, Tebyînu'l-Hakâik Şerhu Kenzi'd Dekâik, V, 76).

Mûda'ın Nafakası

Vedîa olarak bırakılan mal hayvan vs. gibi bir şey olur ve elde tutulması bir takım masrafları gerektirirse bu masraflar mal sahibine aittir. Eğer mal sahibi bıraktığı hayvan için gerekli samanı, yemini bırakırsa o yedirilir. Aksi halde mûda' kendi yanından verir ve sonra bunun bedelini mal sahibinden alır. Yalnız, Mûda'ın harcaması, mal sahibinin emri olmadan yapılmışsa, kendisine rücu hâkim kararına muhtaçtır.

Vedayı İade

Mal sahibi malını istediği zaman, vedîin iadesi o anda bir zararı gerektirmiyorsa, malı iade etmek zorundadır. Malın iadesini geciktirecek bir mazeret olmadığı halde iade etmez de, bu ara mal telef olursa bu teaddi sayılır ve daman gerektirir. Ama malın bulunduğu yer ile, teslim edileceği yer arasındaki mesafenin uzaklığı, o esnada yol emniyetinin olmaması gibi bir sebepten dolayı teslim gecikir ve bu esnada mal telef olursa daman gerekmez.

Malın sahibine iadesi külfet ve masrafı gerektiriyorsa bu masraflar mal sahibine aittir.

Hüseyin KAYAPINAR