İslam Toplumu ve Medeniyet : Çiçek Aşısı

Çiçek aşısını ilk olarak İngiliz Dr. Edward Jenner’in bulduğu o kadar çok söylenip yazılmıştır ki, gerçeğin başka türlü olacağı kimsenin aklından geçmez olmuştur. Oysa ki Jenner’den bir asır kadar önce, Osmanlı Türkiye’sinde çiçek aşısı biliniyor ve uygulanıyordu.

Çiçek, en az kolera, veba kadar korkunç hastalıktı bir zamanlar. Ünlü İngiliz tarihçisi büyük Operatör Kenneth Warker 1954’de yayınlanmış Tıp Tarihi adlı eserinde 18. yüzyıl Avrupası’nda çiçek salgınından 60 milyon kişinin öldüğünü söyler. Her ülke halkından % 80’i ergeç çiçeğe yakalanıyor ve halkın dörtte biri de yakalandığı bu hastalıktan ya ölüyor, ya kör oluyor, yahut da çiçek bozuğuna yakalanıyordu.

Avrupa’nın çiçek salgınlarından büyük teleflere uğradığı, harplerde ölenlerden fazla insan kaybettiği o yıllarda, Osmanlı Türkiyesi’nde durumun nasıl olduğuna bir göz atalım:

1717 yılında İngiltere’nin İstanbul büyükelçiliğine “Sör Edward Montagü” adlı bir sefir tayin edilir. Tahtta III. Ahmed bulunmaktadır (1703-1730).

Lady Montagü Türkiye’de

Sör Montagü, hanımı Lady Mary Montagü ve 3 yaşındaki oğlu ile birlikte Mayıs 1717’de yurdumuza gelmiş, Temmuz 1718’e kadar 15 ay kalmıştır. Bayan Montagü kocasının âdeta sağ kolu gibi çalışıyordu. Türk kadını gibi giyiniyor, Türk mahallelerini geziyor, her sınıftan Türk kadını ile dostluk kuruyordu. Halkın durumunu, örf ve âdetlerini bu yolla öğrenip gördüklerini kocasına aktarıyordu.

Vaktinin büyük bir bölümünü, İngiltere’deki yakınlarına İstanbul’daki hayatı anlatan mektuplar yazarak geçiriyordu. Dünya Edebiyat Tarihine “Montagü’nün Mektupları” adıyla geçen bu yazılar, birçok bakımdan medeniyet tarihine ışık tutmaktadır. Bayan Montagü, yaptığı inceleme ve gözlemleri sırasında ülkemizde çiçek hastalığına karşı aşılama yapıldığını da görmüş, öğrenmişti. Bu müşahedelerini, İngiltere’deki dostlarına yazdığı mektuplarla bildirdi.

Çiçek Aşısı Yaptıran İlk İngiliz

Lady Montagü ayrıca İstanbul’da iken oğlunu, Londra’ya dönüşünde de kızını çiçeğe karşı aşılattı. Böylece çiçek aşısı yaptıran ilk İngiliz olarak tarihe geçti. Lady Montagü’nün amacı, bu korkunç hastalığın aşısını bütün İngiltere’de yaygınlaştırmaktı. Bu yüzden İngiltere’ye döndüğü zaman elçilik doktoru Maitland’ın da yardımıyla çiçek aşısı üzerine ilk denemelerini yaptı. O günlerin ünlü bir gazetecisi Steele, bu soylu kadın sayesinde pek çok kişinin hayatının kurtulduğunu yazar. Ünlü Volter de “Felsefî Mektuplar“ adlı kitabının 11. mektubunda Montagü’nün İngiltere’deki çiçek aşısının yaygınlaştırılması ile ilgili faaliyetlerine geniş yer verir.

İngiliz İlim ve Din Adamları Çiçek Aşısına Karşı Çıkıyor

Ne var ki Lady Montagü’nün bu gayretleri fazla bir netice vermeyecektir. Zira bazı Tıp Fakültesi hocaları, bazı papazlar, bayan Montagü’nün bu çalışmalarına karşı çıkmakta gecikmemişlerdi. Bilhasa papazlar çiçek hastalığının Allah’tan günahkârlara gelen bir ceza olduğunu, onunla uğraşmamak gerektiğini söylüyorlardı.

Çiçek aşısının yaygınlaşmasında ve bütün dünyaya tanıtılmasında hiç şüphesiz İngiliz Dr. Edward Jenner’in büyük rolü olmuştur. Bu bakımdan çiçek aşısı deyince ilk olarak onun ismi akla gelmekte; aşıyı ilk olarak O’nun bulduğu zannedilmektedir.

Aslında Jenner, bu işi ilmî olarak ele alan ve bu konuda ilk eser veren bir araştırmacıdır. Bu konuda yazdığı eser, “Çiçek aşısının sebebi ve etkileri üzerine bir araştırma” adını taşımaktadır. Ve Lady Montagü’nün çiçek aşısından bahsetmesinden 80 yıl sonra, 1798’de yayınlanmıştır.

Ancak aradan 80 yıl geçmesine rağmen Jenner de batıl inançlarla, cahilce korkularla mücadele vermek zorunda kalmıştı. Kimileri aşılamanın büyük salgınlara yol açacağını ileri sürüyor, kimileri aşı olanların inekte olduğu gibi boynuz ve kuyruklarının çıkacağını iddia ediyordu. Hattâ Jenner’in kitabı çıktığı 1789 yılında, bir de Aşı Düşmanları Derneği (Anti Vaccanation Society) kurulmuştu. Amacı Jenner’le mücadele idi.

Jenner (1749-1823), İngiltere’nin Sadbury köyünün doktoru idi. Çiçek aşısını ilk defa 1796 yılının 14 Mayıs günü, James Philipps adında 8 yaşındaki bir çocuğa uygulamıştı.