Programlı ölüm mekanizmasının hikmeti nedir?

Değerli kardeşimiz,

Programlı Hücre Ölümü Tek Hücreli Canlılar İçin de Önemlidir

Çok hücreli organizmalarda hücreler, bütünün yararı için öldürülürler. Mesela, doku geliştirmek ve canlıyı hastalıklardan korumak gayesi ile meydana getirilen programlı hücre ölümleri tamamen canlının menfaatinedir. Hâlbuki programlı hücre ölümü tek hücreli canlılarda da görülür. Tek hücreli bir canlıda bütünün yararı düşünülemez. Çünkü canlı zaten tek hücreden yaratılmıştır. O halde tek hücreli bir canlıda neden programlı ölüm mekanizması vardır? Bu soru uzun zaman ilim ehlini meşgul etmiştir. Tek hücreli canlılarda (mesela maya hücreleri) yaşlanma, toksinlere maruz kalma vb. durumlarda programlı hücre ölümü mekanizmasının işletildiği tespit edilmiştir. Buradan öncelikle şu neticeler çıkarılabilir:

1. Hayatı yaratan yüce Yaratıcı, ölümü de yaratmış ve tüm canlılara ölüm programını yerleştirmiştir. Normal şartlarda tüm canlılar takdir edilen sürelerde yaşarlar, ekosistemlerde yüklenen görevleri yaparlar ve program gereği öldürülürler. Tek hücreli canlılarda programlı hücre ölüm mekanizmasının fizyolojik faydalarını maya hücrelerini ele alarak anlatmaya çalışalım. [Büttner ve ark., 2006. TheJournal of Cell Biology, 175 (4), 521–525]

2. Üreyemeyen maya hücreleri programlı hücre ölümü ile öldürülürler. Maya hücrelerinde eşleşme başarılı olursa, programlı hücre ölümü görülmez. Bu olaya eşleşmenin başarısız veya verimsiz olması halinde düşük dozda salgılanan feromonların (Aynı türün üyeleri arasında sosyal ilişkileri düzenleyen kimyevî maddeler) sebep olduğu düşünülmektedir. Programlı hücre ölümü ile üreme bakımından verimsiz (infertil) hücreler temizlenmiş olur. Üreme zamanında maya hücrelerin yaklaşık % 20’si üreme yeteneği olmadığından programlı olarak ölür ve geri kalan % 80’ni normal üremeye (spor üretmeye) devam eder. Üreme kabiliyeti olmayan maya hücrelerinin tam üreme zamanında öldürülmeleri, aslında neslin devamını garanti altına alan bir mekanizmadır. [Severin, F.F. ve Hyman AA., 2002. Curr. Biol., 12, 233–235.  Knorre ve ark., Biochemistry (Mosc.). 70. 264–266]

Elbette günümüzde ancak anlaşılan, yani neslin devamı için kendisini feda etmeyi, akılsız ve şuursuz tek hücreli bir canlı düşünemez. Günümüzde akıl ve şuur sahibi insanoğlu bile, sürdürülebilir bir nüfus artışı elde etmekte zorlanmaktadır. Akılsız ve şuursuz bir maya hücresinde neslinin devamı için böylesine faydalı bir ölüm mekanizmanın olması, elbette kör tesadüflerle ve şuursuz sebeplerle izah edilemez. İşte bir maya hücresinin akıllıca işler yapması, ancak sonsuz ilim, irade ve kudret sahibinin rahmetiyle mümkündür.

3. Maya hücreleri sadece üreme zamanlarında değil, diğer zamanlarda da programlı hücre ölümü ile ortadan kaldırılırlar. Ortamda besin miktarının azalması, yaşlı maya hücrelerinde programlı hücre ölüm mekanizmasını tetikler. Genç bireylerin hayatta kalması için yaşlı bireyler kendini feda ederler.

Mikroorganizmaların çoğu toplu hayat ve biyofilmler oluşturma eğilimindedirler. Bu tür toplu hayatlarda bireyin değil, toplumun faydası düşünülür. Ortamda besin azalınca, yaşlı bireyler programlı ölümle öldürülür. Böylece genç bireylere daha çok besin temin edilir. Genç bireylere daha uzun yaşama ve üreme imkânı sağlanmış olur. Ayrıca Virüslerle enfekte olmuş, yaşlanmış, genetik olarak hasar görmüş (mutasyona uğramış) maya hücreleri de programlı ölümle öldürülürler. Böylece daha sağlıklı bir nesil ve topluluk elde edilmiş olur.

Çürüyen bir meyve üzerine yerleşen maya hücreleri, besin azalana kadar hızla çoğalırlar ve büyük bir koloni oluştururlar. Meyve tamamen koloni ile kaplandığında ve besinin (Meyvenin) devamının olmadığı anlaşıldığında, öncelikle yaşlı ve hasarlı hücreler programlı olarak öldürülür. [Fabrizio ve ark., 2004. J. Cell Biol. 166, 1055–1067.Büttner ve ark., 2006. TheJournal of Cell Biology, 175 (4), 521–525]

Bu, aslında koloninin hayatta kalması ve devamı için ölüm pahasına yapılan bir fedakârlık ve dayanışma misalidir. Enteresan olan, böyle bir durumda hangi yaşlı veya hasarlı hücrelerin intihar edeceğinin nasıl belirlendiğidir. Bazı çalışmalarda maya hücreleri arası şaşırtıcı bu gibi sosyal etkileşimlerde bazı özel kimyevî bileşikler (alkoller) kullanıldığı bildirilmiştir. (Chen H. ve Fink GR., 2006. Genes Dev. 20, 1150–1161.)

Bu öylesine mükemmel bir mekanizmadır ki; maya hücreleri binlerce kimyevî içinde ölüm emrini ifade eden özel kimyasını  tanır, ölüm emrini alır ve ölür. Tek hücreli bir canlının programlı ölümü için yüzlerce aracı kimyasallar (enzimler gibi özel proteinler) kullanılır ve mekanizma kusursuz işler. Bilim insanlarının bile bilemediği böylesine karmaşık mekanizmaları ve davranış örneklerini küçücük canlıların bilmesi ve uygulaması elbette tesadüflere dayalı evrim mekanizmaları ile kazanılmış olamaz.

İşte Yaratıcı’nın varlığı ve birliği yaptığı bu gibi harika eser ve işlerden anlaşılmaktadır. Programlı hücre ölümünün yaşlı bireyleri ortamdan kaldırması, ekolojik olarak olması gerekli bir mekanizmadır.

Aynı husus çok hücreli hayvanlar ve insanlar için de geçerlidir. Programlı hücre ölümü ile hayvan ve insanların yaşlı bireyleri öldürülmeseydi, hem ekolojik dengeden ve hem de canlıların sıhhatli varlığından söz edilmezdi. Çünkü yaşlı, hasta ve kusurlu hücrelerin ölümüyle yeni ve sağlam hücrelere yer açılmaktadır.

Maya hücrelerinde kalori kısıtlamasının hayat süresini arttırdığı tespit edilmiştir. Bu hususun tek hücreli canlılardan tut, memeli ve insanlara kadar tüm canlılarda geçerli olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca canlıda glikoza bağlı sinyalleme mekanizmasının programlı hücre ölümü mekanizması ile de ilişkili olduğu tahmin edilmektedir Özellikle yaşlanma sürecinde kalori kısıtlaması programlı hücre ölümünü geciktirmekte ve hayat süresini uzatmaktadır. (Fabrizio ve ark., 2004. J. Cell Biol. 166, 1055–1067.Koubova J. ve Guarente L., 2003. Genes Dev. 17:313–321)

Yeryüzünde canlılar içerisinde en akıllı ve şuurlu olan insanın, kendi bedenindeki hücrelerin ölümünde ve yenilerinin yaratılmasında rolü olmazsa, elbette bitki ve hayvanlardaki programlı ölümde onların rolü hiç olamaz.

İşte bütün bu programlı ölümler sonsuz bir rahmetin ve inayetin eseridir.

4. Maya hücreleri savaş zamanında da programlı olarak ölürler. Rakip maya hücrelerinin salgıladıkları toksinler az düzeyde ise, maya hücrelerinde programlı ölüm tetiklenmekte, salgılanan toksin yüksek düzeyde ise nekrotik ölüm gerçekleşmektedir. (Reiter ve ark. J., Cell Biol. 168, 353–358.)

Görüldüğü gibi; tek hücreli canlılarda da hayatın her safhasında programlı hücre ölüm mekanizması işletilir. Ölüm ferdin aleyhine olsa da, türün lehinedir ve güzeldir. Tek hücreli canlılara yüksek üreme gücü verilmesi ne kadar hikmetli bir iş ise, programlı ölüm mekanizmasının konulması da o kadar hikmetlidir. Yapılan tüm bu hikmetli işler de Yaratıcı’nın varlığını göstermektedir.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet