Birey ahlaki eylemlerinde özgür değil mi?

- İnsanın ahlaki eylemlerinde özgür olmadığı iddia ediliyor. Bunun yanlış olduğunu, insanın ahlaki eylemlerinde özgür iradesiyle karar verdiğini nasıl ispat edebiliriz?
- İddia şöyle:
- Determinizm (Belirlenimcilik): İnsanlar ahlaki eylemde bulunurken özgür değildirler. Birey, davranışta bulunurken birçok şeyden etkilenmektedir. (Yaşadığı ülke, aile, din, sosyal çevre vs.) Bu da kişinin özgürce hareket etmesini engeller.
- Deterministlere göre, ne verilen kararlar özgürcedir ne de gerçekleştirilen eylemler. Ahlak kuralları, insanın kararlarını ve eylemlerini belirler. Bu da kişinin özgürlük alanını sınırlandırır. Ayrıca hukuk kuralları, dini kurallar da eylemlerimizin ne olup olmayacağını belirlediğinden özgürce karar veremeyiz.

Değerli kardeşimiz,

Özgürlük kavramı temelde irade kavramına dayalıdır. İrade kavramı da doğası gereği özgürdür.

Bu doğası gereği özgür olmak, irade edicinin tam ve müstakil zat olmasına dayalıdır. İradenin kudretle birleşmesi irade edileni dış varlığa getiren ayrı bir tamamlayıcı kavramdır. Neyi irade edebileceğini ve irade ettiğinin mahiyet ve sonuçlarını bilebilmek de ilim sıfatını gerektirir.

Dolayısıyla mutlak manada irade özgürlüğü kamil sıfatlara sahip olan yüce Mevla’ya mahsustur.

İnsanların iradesi ise cüz-i irade dediğimiz bir irade parçacığından ibarettir. Bu irade parçacığı belli bir zaman ve mekana bağlıdır. Bu nedenle de tercihten ibarettir. Tercih ise mevcut olgulardan birisini diğerlerine tercih etmekten ibarettir.

O halde ahlaki eylemlerimizde tercihlerimizden sorumlu oluruz.

Tercihlerimiz dışındaki durumlar ise sorumluluğumuza girmez.

Basitçe örnekleyecek olursak, bir Allah’ın mevcudiyetine iman etmek ya da etmemek tüm verilere dayalı olarak bir tercihten ibarettir ve bu nedenle tercihin sorumluluk ve gerekleri tercihte bulunana yüklenir.

Çevresel faktörler herkes için benzer, genel ya da aynı olduğu halde tercihler çok farklı olabilmektedir. Aynı ailenin fertleri aynı sosyal çevrede tamamen farklı tercihlerle gündelik yaşamlarını devam ettirirler ve bu onların varoluşlarını da belirler.

Ahlaki eylemlerimizin robotumsu bir nedensellik içinde bulunduğunu iddia etmek ve bu hipostazı kabullenmek de bir tercihten ibarettir.

O halde ahlaki açıdan sorumluluk ifade eden tercih özgürlüğü açıkça vardır.

İslamiyet’e göre tercih özgürlüğünüz ortadan kalkarsa, hastalık ya da benzeri hayati durumlarda mesul olmazsınız.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet