KIRAT

İslâm ülkelerinde, basılmış madenî paraları, ecza ve kıymetli maddeleri tartmak için kullanılan bir ölçü birimi. Ortalama dört buğday veya beş arpa tanesi ağırlığında bir ölçü. Beldelerin veya örfün değişmesi yüzünden dört arpa ağırlığının esas alan bilginler de olmuştur. Bu duruma göre, örfi kırat dört veya beş adet orta büyüklükteki arpa ağırlığını ifade ederken, şer'î kırat beş adet orta büyüklükteki arpa ağırlığı için kullanılmıştır.

Darphane usulünde bir kırat, dört buğdaya itibar edilmiş olup, bu, fakihlerin beş arpa itibar ettikleri şer'î kırata ağırlık bakımından eşit kabul edilmiştir.

Kıratlar, hafif ağırlık ölçülerinden olup, elmas gibi kıymetli eşya ve mücevheratı tartmada kullanılmıştır. Bir kırat 0,200046 gram, yani bir gramın milyonda ikiyüzbinkırk altısına eşittir.

Gümüş paranın ağırlık birimi dirhemle, altın paranın ağırlık birimi olan dînar (miskal) temelde kırat birimine dayanır. Bir şer'î dirhem, ondört kırat olup, zekâtta, mehirde, diyetlerde, hırsızlık nisabında geçerli olan bu dirhemdir. Hz. Peygamber devrinde tedâvülde on, oniki ve yirmi kırat ağırlığında üç çeşit dirhem mevcut iken, Hz. Ömer'in hilafeti sırasına bunlar birleştirilmiş ve üçünün ortalaması olan ondört kırat, İslâmî bir dirhem olarak kabul edilmiştir. Başka bir rivâyette, Hz. Ömer Hicaz'da en çok kullanılan sekiz denk (danik) ağırlığındaki bağalî dirhemi ile dört denk ağırlığındaki Teberî dirhemini birleştirerek, ortalama altı denk'i bir İslâmî dirhem saymıştır. Bu iki rivayet aynı noktada birleşmektedir. Çünkü bir denk dirhemin altıda biri olup altı denk, ondört kırat demektir. Diğer yandan Mekke'de dirhemlerin altı denk'ten yani ondört kırattan ibaret olduğu ve şer'an buna itibar olunageldiği de belirtilmiştir. 356.5 şer'î dirhem bir kg. dır.

Örfî dirhem onaltı kırattır. Bazı fakîhlere göre; zekât, mehir, diyet ve diğer konularda her beldenin örfî dirhemi geçrelidir. Ancak bu dirhem, şer'î dirhemden eksik olmamalıdır. Eksik olursa şer'î dirhem esas alınır. Örfî dirhemde, her kırat dört arpa kabul edilirse, bu eksiklik sözkonusu olur. 312 örfî dirhem, bir kg'dır.

Kırat, kıymetli maddelerin ölçü birimi olarak müslümanlara Hz. Ömer devrinde, Suriye ve Mısır'ın fethiyle birlikte, Konstantin devrine ait ölçü sistemi içinde geçmiştir. Bu sistemde yedi ölçü biriminden birisi olan kırat (siliqua) 0.189 gr'dır.

Emevî hükümdarı Abdülmelik b. Mervan (ö. 75/695)'ın para performunda kırat 0.212 gram olarak belirlenmiştir. Bu para cedvelinde altının Konstantin zamanına ait olan ayarı 4,55 gr'dan 4,25 gr'a indirilerek (ki bu müslümanların Suriye'yi fethi sırasında düşen ayarın ağırlığıdır) yeni küçültülmüş miskal meydana getirildi. Böylece miskalin öteden beri var olan taksimatından ayrılmamak amacıyla kırat paranın değeri miskalin 1/20'si olarak belirlendi ve bu yeni kırat dört habbeye değil üç habbeye bölündü. Sonuçta aşağıdaki para birim cedvelleri ortaya çıktı.

Konstantin devri ölçü sistemi:

Libra (rıtl).............................: 327,45 gr.

Uncia (ukıyye)......................: 27,288 gr.

Sextula (miskal)...................: 4, 548 gr.

Drachma (dirhem)................: 3,411 gr.

Obulus (danık)......................: 0,568 gr.

Siliqua (kırat).......................: 0,189 gr.

Granum (habba)...................: 0,047 gr.

Abdülmelik devri ölçü sistemi:

Rıtl.........................................: 306 gr.

Ukıyye....................................: 25,5 gr.

Miskal.....................................: 4,25 gr.

Dirhem.................................. : 3,186 gr.

Danık (denk)...........................: 0, 531 gr.

Kırat.......................................: 0,212 gr.

Habba....................................: 0,071 gr.

Bu listede miskal 4,25 gr'a düşürülünce, gümüş dirhemin Hz. Ömer devrinde belirlenen altın dinara olan onda yedi (7/10) oranını korumak için, dirhemin ağırlığını da 2,97 gr.a düşürmek gerekmiştir. Bunun sonucunda 3,186 gr.lık dirhemin basımı imkânsız hâle geldi. 0,212 gr.lık para olarak, kırat'a kıymet veya fiyat tesbitinde çokça rastlanır. Yanında altın veya gümüş kaydı olmayınca, prensip olarak altın birimi için kullanıldığı kabul edilir.

Günümüzde, mücevher, kıymetli maden ve ilaç gibi hafif ağırlık sistemi olarak doğuda, son zamanlara kadar Avrupa'da çeşitli ağırlıkta kırat'a rastlanır. Kırat, İstanbul'da 0,2073, Şam'da 0,200, Bağdat'ta 0,2103, İran'da 0,151, Hind adalarında 0,198 gr. dır. İngiltere'de mücevher için kırat 0,20531, Hollanda'da 0,2059, Fransa'da 0,2055, Almanya'da 0,2055, Avustralya'da ise 0,2061 gr.dır. Tedâvülde kullanılan basılmış madenî paralar için, kırat daima dinarın 1/24'ini ifade eder (İbnü'l Hümâm, Fethu'l-Kadîr, II, 522, Tecrîd-i Sarih Tercümesi V,40,48,49; Bilmen, lstılahat-ı Fıkhıyye Kâmusu, IV,121,124; Hamdi Döndüren, İslâm Hukukuna Göre Alım Satımda Kâr Hadleri, Balıkesir 1984, s. 64,65; Artuk, "Sikke" A. X, 622, E. V. Zambaur, "Kırat", İA., VI,734,735; Feriduningin, İktisat, İstanbul, 1964, s. 539; M. Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1971, "Kırat " mad.).

Hamdi DÖNDÜREN