DİRHEM

Arap para sisteminde gümüş sikke yerine kullanılmış, daha sonra Osmanlılara geçmiş bir para birimi. Çoğulu derâhim'dir. Farsça direm'den alınmadır.

Dirhemin 2,97 gramlık para şeklinin Hz. Ömer tarafından darbedildiği kuvvetli olarak rivâyet edilir. İslâmiyete ait en eski dirhemler, bazı şüpheli sikkeler müstesna, 75/694 yılından kalmadır. Müslümanlara bu dirhemin Sâsânî dirheminden gelmiş olduğu şüphesizdir. İran'da Sâsânî dirhemleri 4,25 gramlık yeni Atina drahmisinin ağırlığında olarak kabul edilmiş ve bu vezin hemen hemen Sâsânî devletinin sona ermesine kadar değişmeden kalmıştır. İran'daki Arap vâlileri eski tipi muhafaza etmekle birlikte daha hafif sikkeler darbetmişlerdir. Bunların birçok sikkeleri 2,90 gr. ağırlığında olup, resmi dirheme uygundur.

Dirhemin resmi ağırlığını tespit etmek, dinarın ağırlığını tayin etmekten daha güçtür. Çünkü dirhemler hiç bir zaman ihtimamla basılmamıştır. Dirhemin resmi rayicinin tesbiti hususunda tarihlerde gördüğümüz kayıtlar birbirini tutmaz. Yalnız hepsinin birleştiği nokta dirhemin ağırlığı ile miskalin birbirine oranının 7/10 olduğudur. Fakat miskal hakiki dinar (Mekke miskali 4,25 gram)'a nisbet edildiği zaman bir mânâ ifade eder. Dirhemin en muhtemel ağırlığı 2,97 gramdır. Bu sikke gerek mevcut sikkelere ve camdan yapılmış vezin ölçülerine, gerek E.T. Rogers tarafından Fayyum'da bulunan el-Muktedir devrine (295-320/908-932) ait sikke vezinlerine uymaktadır.

Dirhemin katlarına ve cüzlerine ilk hicri yüzyıllarda pek rast gelinmez. çüzlerinden en çok kullanılanı 1/6 dânık, en çok yaygınlaşmış olanı da 1/2 dirhem idi (A. V. Zambaur, İA, Dirhem mad.; M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Dirhem, mad.)

Dirhem-i Örfî:

Onaltı kırattan ibaret gümüş hakkında kullanılan bir tabirdir. Bu da 3,2 gram eder. Bazı İslâm âlimlerine göre zekâtta, diyette ve diğer İslâmî borçlarda her yerin örfî dirhemi muteberdir. Ancak bu dirhemin, dirhemi şer'îden eksik olmaması lâzımdır.

Dirhem-i Şer'î:

14 kırat gümüş para hakkında kullanılır. Orta büyüklükte 70 arpa tanesinin ağırlığı demektir. Bu da yaklaşık 2,8 gram eder. Zekâtta, mehirde, diyette, hırsızlık nisabında muteber olan bu dirhem'dir. Hz. Peygamber devrinde 20,12,10 kırat sıkletinde üç türlü dirhem vardı. Halife Hz. Ömer (r.a.) zamanında bunlar birleştirilerek ortalaması olan 14 kırat bir dirhem kabul edilmiştir.

Hamdi DÖNDÜREN