İslam Toplumu ve Medeniyet : Dünyaca Ünlü Astronom Uluğ Bey

İlimler tarihinde yer alan en büyük astronomlardan biri de Uluğ Bey’dir.

Uluğ bey, Aksak Timur’un torunudur. Babası Muiniddin Şahruh Mirza’dır. 22 Mart 1394 tarihinde Güney Azerbaycan’ın Sultaniye şehrinde dünyaya gelmiştir. Asıl adı, Muhammed Taragay (veya Turgay) ise de, dedesinin sağlığında Uluğ Bey diye anılmaya başlanmış, asıl adı kullanılmaz olmuştur.

Uluğ Bey 11 yaşında iken Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlemiş; Arapçayı mükemmel şekilde öğrenmişti.
19 yaşına geldiğinde 1413 yılında babasının ülkesine hükümdar oldu. Fakat kendini idarecilikten çok ilme verdi. 25 Ekim 1449 yılında Semerkant yakınındaki Bağrin köyünde vefat etti. Türbesi, Semerkant’ta dedesi Timur’la aynı çatı altında bulunmaktadır.

Uluğ Bey’in İlme Hizmetleri

Uluğ Bey, 36 yıllık hükümdarlık döneminde, matematik ve astronomi ilmine büyük hizmetlerde bulundu. Sarayını bir akademi haline getirmişti. Zamanın en meşhur bilginlerini orada toplayarak ilmî tartışmalar yaptırıyordu.

Uluğ Bey, Buhara ve Semerkant şehirlerinde han, hamam, saray gibi binaların yanısıra medrese ve Rasathane gibi ilmî kuruluşlar da yaptırmıştı. Onun zamanında Semerkant, ilim dünyasında önemli bir ilim, kültür ve san’at merkezi durumuna gelmişti.

Dünyaca ünlü Semerkant Rasathanesi

Uluğ Bey’in en büyük eseri, Semerkant Medresesi inşaasından kısa bir süre sonra Semerkant’ta yaptırdığı büyük rasathanedir.
Uluğ Bey Rasathanesi de denilen bu rasathane, Semerkant Medresesi’nde yapılan matematik ve astronomi çalışmalarını pratiğe uygulamak, sonuçlarını hazırlanacak bir eserle ilim dünyasına sunmak gayesiyle yapılmıştı.

Uluğ Bey, 1121’de yapımına başlanan rasathanenin inşaası bittikten sonra, rasathane müdürlüğü görevini, Gıyaseddin Cemşid’e verdi. Rasat ve hesaplama işlerini o idare ediyordu. Gıyaseddin 1429 yılında ölünce yerine Bursalı Kadızâde Rûmî görevlendirildi. Rûmî’nin 1430 yılında ölümü üzerine rasathanenin müdürlüğüne, Kadızâde’nin talebesi Ali Kuşçu getirildi.

Uluğ Bey`in Hazırladığı Yıldız Kataloğu

İlim tarihinde önemli bir yeri olan Uluğ Bey Ziyc`i adlı eser, adlarını belirttiğimiz bu âlimlerin ve yardımcılarının uzun süreli ve sistemli çalışmaları sonucu ortaya çıkmıştır.

Ziyc, bir nev`i yıldız kataloğudur. Uluğ Bey`den önce de Ziycler hazırlanmışsa da, bu Ziyclerde hem rasat ve hesap hataları vardı, hem de yıldız sayıları çok azdı. Uluğ Bey Ziyci ise, büyük ölçüde hatadan uzaktı. Yıldız sayıları da hayli arttırılmıştı. Denebilir ki, bu Ziyc, dürbünün astronomide ilk uygulama tarihi olan 1610 yılına kadar yazılmış Ziyclerin en mükemmelidir. Bu eser ile ortaya konan ilmi kaidelere, ilim dünyası ancak asırlar sonra katkıda bulunabilecek seviyeye gelmiştir.

Ne yazık ki Uluğ Bey`in ölümünden sonra, bütün bu çalışmalar durmuş, rasathanede görevli kıymetli ilim adamlarının herbiri bir tarafa dağılmıştır. Ali Kuşçu da, önce Tebriz`e, daha sonra Fatih Sultan Mehmed`in ısrarlı daveti üzerine İstanbul`a gelerek üniversitede görev almıştır.

Semerkant Rasathanesi, gerek ilmî kadrosu, gerek binası, gerekse kullanılan rasat âletleri bakımından, o zamana kadar benzerine rastlanmamış bir hüviyete sahipti. Rasathanede kullanılan rasat âletlerinin bazılarının bizzat Uluğ Bey tarafından ilk defa icat edildiği bilinmektedir.

Uluğ Bey Ziyci adlı eser, ilim dünyasının büyük ilgi ve merakını çekmiştir. Bizler, Uluğ Bey`in adını ve eserini bile bilmezken, Batı dünyası ilim adamları O`na "15. yüzyılın astronomu" ünvanını vermişlerdir. Bunun yanısıra, merkezi Amerika`da bulunan Milletlerarası Astronomi Derneği `Internationalle Astronomie Union), ayın görünen yüzünde bulunan bir bölgeye (kratere) Uluğ Bey Krateri adını vermek hakşinaslığını göstermiştir.

Osmanlılarda Rasathane Çalışmaları

İstanbul`da ilk rasathane, 1577 yılında Müneccimbaşı Takıyyüddin tarafından kurulmuştur. Aslen Mısırlı olan Takıyyüddin İstanbul`a gelmiş, Saraya müneccimbaşı olmuştur. Takıyyüddin, zamanın padişahı III. Murad üzerinde büyük nüfuzu olan Hoca Saadettin Efendi`nin yardımıyla, Padişah`tan rasathane kurmak iznini çıkarmıştı. Kabataş sırtlarında böylece ilk rasathane kurulmuştu.