NECEŞ

Alış verişte satış bedelini arttırma, müşteri kızıştırma, iddia ile malı çoğaltma, yayma; bir kimsenin gerçek alıcı olmadığı halde, bir malın fiyatını yükseltmesi anlamında bir İslâm hukuku terimi. Bunu başka alıcıyı aldatmak amacıyla yapar (et-Tehânevî, Keşşâfu İstilâhâtil-Fünûn, tıbkı basım, İstanbul 1984, II, 1405; el-Cürcânî, et-Ta'rifât, s. 162).

İslâm'da, alış verişlere üçüncü bir şahsın müdahalesi, aldatma ve hilesi karışmaksızın oluşacak fiyatlar esas alınmıştır. Bir kimsenin kesinleşmek üzere olan satışına dışarıdan müdahale ederek fiyat teklif etmek, kardeşinin pazarlığı üzerine pazarlık yapmak, hadisle yasaklanmıştır (Buhârî, Büyû', 57; Müslim, Bûyû', 9; Nikâh, 38, 51, 54, 55;.Tirmizî, Büyû', 57; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 411). Tarafların aldanmasına yol açmayan açık arttırmalar ise serbest bırakılmıştır. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s) yoksul bir sahâbeye iş imkânı sağlamak amacıyla, sahip olduğu bir kilimle kabı açık arttırmayla satışa arzetmiş; iki dirhem teklif yapan bir sahâbeye satmıştır. Bunlardan bir dirhemiyle evine yiyecek, diğeri ile bir balta veya kazma satın alınmıştır. On beş gün sonra Hz. Peygamber'in huzuruna gelen bu sahâbe, evini geçindirdiği gibi, on beş dirhem de tasarrufta bulunduğunu bildirmiştir (Nesâî, Büyü', 22; İbn Mâce, Ticârât, 25; Tirmizî, Büyû', 10).

Ancak bir kimsenin açık arttırmaya malı almak için değil de fiyatı arttırmak amacıyla girmesi demek olan "neceş", hadisle yasaklanmıştır (Buhârî, Büyû', 58, 64, 70; Şürût, 8; Hıyel, 6; Müslim, Nikâh, 51, 52; Büyû', 11; Birr, 30, 32; Ebû Dâvud, Büyû', 44, Tirmizî, Büyû', 65; İbn Mâce, Ticârât,14; Ahmed b. Hanbel, II, 274, 277, 287, 288, 360).

Gerçek alıcı olmayan kimsenin müşteri kızıştırarak fiyatı arttırması çeşitli amaçlar için yapılmış olabilir. Mal sahibine normalin üstünde menfaat sağlamak, gerçek alıcıyı zarara uğratmak, belirli bir müşterinin o malı almasını engellemek, kıskançlık vb. sebepler sayılabilir. Bu kimse çoğu zaman mal sahibi ile anlaşarak fiyat arttırma işini yapar ve onun adamı olarak çalışır. Bu iş için aralarında anlaştıkları ücreti de alır. Kimi zaman da gerçek alıcıyla anlaşarak, belli bir para veya menfaat karşılığında açık arttırmadan çekilir ve malın normal kıymetinin çok altında satılmasına sebep olur. Böylece kötü niyetli kişiler, mâlî yönden sıkıntı içinde bulunan kimselerin icra yoluyla satılan mallarını, normalin çok altında bir fiyatla alma imkânını bulurlar. Sebep ve şekil ne olursa olsun, İslâm'da, gerçek alıcı olmayan kimselerin fiyatları dışarıdan etkilemeye çalışması yasaklanmıştır.

Hanefîlere göre, müşteri kızıştırma yoluyla yapılan bir satım akdi günah olmakla birlikte geçerlidir. Hükmü, tahrîmen mekruhtur. Ancak, müşteri kızıştırma (neceş) yoluyla oluşacak fiyat, malın gerçek kıymetini aşmadıkça mekruh olmaz. Fiyat, malın gerçek kıymetine ulaşmaz ve alıcı olmayan birisi fiyatı arttırırsa bunda bir sakınca bulunmaz. Çünkü bu, adaletin gerçekleşmesine ve malın değerini bulmasına yardımcı olmak anlamına gelir. Açık arttırmada en yüksek fiyatı teklif edene satışın yapılması caiz olduğu için, fiyat, malın normal kıymetinin üstünde de gerçekleşmiş olabilir. Bunda bir sakınca bulunmaz. Şafiîlere göre, müşteri kızıştırma haramdır. Mâlikî ve Hanbelîlerin meşhur görüşüne göre ise, satım akdi geçerlidir; ancak müşteri için muhayyerlik hakkı vardır. Çünkü o, normalin üstünde aldatılmıştır. Zahirîler, müşteri kızıştırma yoluyla yapılan akdin fâsit olduğu görüşündedir (eş-Şîrâzî, el-Mühezzeb, I, 291; Seyyid Sâbık, Fıkhu's Sünne, Kahire t.s., III, 169; ez-Zühaylî, el-Fıkhul-İslâm ve Edilletüh, IV, 223, 239, 511, 512; İbn Âbidin, Reddü'l-Muhtâr, terc. A. Davudoğlu, XI, 433-435).

Hamdi DÖNDÜREN